dinsdag 21 augustus 2018

Amadeus

De vrije tijd die de vakantie biedt heeft ook dit jaar weer een paar mooie leeservaringen opgeleverd.
Ik zal hier niet al die boeken aanprijzen, maar één raakt nog wel de klassieke muziekwereld zonder als vakliteratuur te worden beschouwd. Ik herinner tenminste nog goed hoeveel impact de film Amadeus destijds, halverwege de jaren 80, had op de populariteit van de muziek van Mozart. En daarmee ook op de programmering van orkesten en ensembles.
Ook ik was erg enthousiast over de film van Milos Forman, met bepaalde scenes in mijn geheugen gegrift, en het heeft mijn beeld van deze componist en zijn muziek ook nog wel beïnvloed. Zonder de illusie te hebben, overigens, dat hier een historisch verantwoord verhaal werd verteld. Maar het liet op zijn minst een kant van Mozart zien die niet zo bekend was en de rol van de muziek werkte heel sterk.
Deze zomer kreeg ik, meelezend met de leeslijst van mijn dochter, de originele tekst van het toneelstuk van Peter Shaffer onder ogen. En dat was genieten!
Ik heb de film nooit als theaterstuk beschouwd, terwijl het wel degelijk een successtuk is van een van de grote Engelse toneelschrijvers. En dan merk ik hoe enerverend het is om een toneeltekst te lezen, met alle aanwijzingen die erbij staan. En hoe je daar in je hoofd een ideale voorstelling van kunt maken.Ik kan het iedereen aanraden.
Dat stuk zou eens moeten worden opgevoerd in een Nederlandse vertaling, denk ik dan.
Maar dat is natuurlijk allang gebeurd. Blijkbaar heeft Jeroen Krabbé er in 2005 zijn 40-jarig jubileum mee gevierd, maar ik moet toegeven dat ik het gemist heb.
In Londen gaat het nog steeds in ongetwijfeld een prachtige productie.
Met in de hoofdrol een acteur uit Zimbabwe, blijkbaar met groot succes.
Die hoofdrol, en oorspronkelijk ook de titelrol, is natuurlijk Salieri.
Ook in de film ideaal bezet met F. Murray Abraham:
Hij is overigens ook te horen bij de BBC als lezer van de tekst in de vorm van een monoloog.
Wat je allemaal niet kunt doen met zo'n meesterlijk drama!
Shaffer kan dat zelf nog het beste vertellen.

Er waren nogal wat elementen in de tekst die ik me niet herinnerde van de film.
Een film volgt natuurlijk andere regels, maar Shaffer is intensief betrokken geweest bij de vertaling naar het witte doek, dus de geest zal zeker behouden zijn.
Bij het lezen trof me nog sterker de motivatie van Salieri, die meer een strijd voert met God dan met een concurrent. Zijn vrome leven tegenover de losbol Mozart. En hoe onrechtvaardig het talent dan verdeeld is. Amadeus, de door God geliefde, door Salieri gehate.
Een speciale rol is weggelegd voor twee figuren, de 'venticelli' die regelmatig samen commentaar leveren. Een venticello is een briesje, maar hier zijn het een soort spionnen die Salieri van informatie voorzien.
En die aria uit Le nozze di Figaro die uit Salieri's welkomstmars ontstaat, in de film en in het stuk, hoort Salieri later weer terug als hij bij een opera-uitvoering in de zaal zit. Salieri helpt niet, zoals in de film, met het uitschrijven van het Requiem maar verschijnt als gemaskerde opdrachtgever.
Hij smeekt Mozart om te sterven: God does not love you, Amadeus! God does not love! He only use! (...) He had finished with you! All you can do now is die!'
Mozart roept zijn vader aan en keert terug naar de spelletjes uit zijn jeugd, sterft tenslotte in de armen van Constanze. Een sterk dramatisch verloop dat je zo voor je ziet.
Er zijn talloze verschillen, lees ook dit artikel, belangrijkste is dat de tekst ook zonder het beeld sterk werkt.
Veel van de muziek staat al in de tekst van Shaffer, soms anders dan bij de film, vaak ook hetzelfde.
Bij een uitvoering in het theater is dat nog wel een gedoe, bij het lezen kun je dat in je hoofd mee laten klinken.
Muziek zal bij andere stukken van Shaffer ontbreken, maar ik zal er zeker wat van gaan lezen.
Eerst met Mozart op tournee: de Haffner symfonie staat op het repertoire van onze jubileumtournee die donderdag in Santander begint en anderhalve week later in de Philharmonie van Berlijn eindigt: mijn debuut in de legendarische zaal.


woensdag 15 augustus 2018

Gatti

Vakantie is een tijd om uit te rusten, om op te laden, de cello even weg te leggen, een paar goede boeken lezen, leuke dingen met de familie doen.
Het is ook heerlijk om dan een paar weken het wereldnieuws buiten beeld te houden. Het doorbreken van de regelmaat van de dagelijkse krant werkt verfrissend en relativerend. Bovendien ligt er dan bij thuiskomst een uitnodigende stapel die in willekeurige volgorde kan worden doorgespit.
Met de enorme toegankelijkheid van internet wordt dat wel steeds moeilijker.
En er was dit jaar zulk schokkend nieuws, dat me bijna niet kon ontgaan: een dramatisch verloop van gebeurtenissen, met een nog onzekere afloop, rond een topdirigent en een van onze belangrijkste orkesten.
Ik heb nog niemand van de betrokkenen gesproken dus ben alleen gevoed met wat in de media naar buiten is gekomen. Maar dat maakt het alleen maar makkelijker om erover te schrijven. Zonder een oordeel te willen vellen over of het KCO wijs gehandeld heeft in de affaire Gatti raakt het onze professie en de orkestenwereld zo grondig dat het uitnodigt tot een reactie.
Ik heb enig idee in welke ellende een orkest wordt gestort als op zo'n korte termijn zoveel afspraken moeten worden ontbonden. Ik twijfel er dan ook niet aan dat het een onvermijdelijke beslissing moet zijn geweest, dat er niet echt een alternatief was. Misschien komen er de komende weken nog details over naar buiten, iedereen is nieuwsgierig, maar dat zal vooral van belang zijn voor een eventuele rechtszaak die Gatti zal aanspannen.
Voor het orkest betekent dat allereerst dat ze vervangers voor de concerten moeten zoeken, en daarbij ook rekening moeten houden met partners als de zalen in het buitenland waar ze gaan spelen.
Voor de eerste weken lijkt dat goed gelukt..
Haitink kan zijn gemiste Amsterdamse uitvoering van Mahler 9 inhalen en hij heeft ook een nauwe band met Luzern en het festival daar. Bovendien krijgt zijn succesvolle vervanger en assistent een nieuwe kans. Honeck is een mooie keus voor Bruckner met zijn Weense achtergrond en met Hengelbrock halen ze een man terug in huis, die zich bewezen heeft als origineel en goed geïnformeerd over historische uitvoeringspraktijken.
Er zullen vast ook mensen in de zaal zitten, en wellicht op het podium, die deze wisselingen misschien wel een verbetering vinden.
Maar er is meer. De man waar ze de lijnen voor de toekomst mee hebben uitgezet verdwijnt ineens uit beeld. In zekere zin blijft een orkest dan verweesd achter, zelfs als de beslissing zelf genomen is. Er zal zeker al over verlenging van zijn contract gedacht en gesproken zijn. Ergens las ik zelfs dat er al een overeenkomst getekend zou zijn, maar dat lijkt me onwaarschijnlijk. Ik kan me wel voorstellen dat als er al besprekingen geweest zijn en het management van Gatti informatie over het artikel in de Washington Post, waar het allemaal mee begon, heeft achtergehouden, dat zou hebben kunnen bijdragen aan een vertrouwensbreuk. Maar dat is speculatie.
De relatie tussen een chef-dirigent en zijn of haar orkest is een gevoelige.
Waar de muziekwereld nu op wacht is de reactie van de andere orkesten waar Gatti de komende tijd gaat dirigeren. Op het moment dat ik het nieuws hoorde op mijn Toscaanse vakantieadres, gaf Gatti op een steenworp afstand zijn jaarlijkse dirigeercursus in Siena. Ik heb nergens iets gelezen over een afzegging daar, maar het moet toch een vreemde sfeer hebben opgeleverd.
De eerstkomende concerten die op zijn eigen website vermeld staan zijn dit najaar in het Verre Oosten. Later nog een operaproductie in Rome en een week bij de Bayerische Rundfunk. Voorlopig hebben ze elders nog wel tijd om ontwikkelingen af te wachten.
Ze zullen zich vast niet laten leiden door de beslissing in Amsterdam, maar onderlinge contacten zullen er zeker zijn.
Voor Gatti zelf, en zijn directe omgeving, is het hoe dan ook een groot drama.
Grote leegtes in zijn agenda en op zijn minst grote aarzeling bij orkesten om hem te contracteren.
Hij is niet de eerste topdirigent die op de zwarte 'metoo'-lijst is terechtgekomen. Maar, in tegenstelling tot James Levine en Charles Dutoit, zat zijn carriere nog in de lift, zouden zijn mooiste jaren nog moeten komen. En wat blijft daar nu van over?
In die zin kent deze affaire alleen maar verliezers.
En in hoeverre is hij een uitzondering?
Ik sluit niet uit dat er meer dirigenten van naam rondlopen die hier nerveus van geworden zijn.

Het Concertgebouworkest heeft een belangrijke beslissing voor de toekomst genomen.
Daar zullen de komende weken en maanden nog vele andere beslissingen en keuzes op volgen.
Ik benijd het management niet, en wens ze veel sterkte.
Ondanks, of ook door, de beperkingen kan het nog tot verrassende vervangingen leiden die ik met belangstelling zal volgen. Niet in het minst ook de zoektocht naar een nieuwe chefdirigent.
De kwaliteit die een orkest als het KCO verdient is dun gezaaid.