Signaal

Ik ben ervan overtuigd dat er in de muziek van Mahler nog veel onontdekte boodschappen verborgen zitten.Niet in alle gevallen boodschappen die noodzakelijk zijn om de muziek goed te verstaan, maar voor de liefhebbers zeker een sport om te ontdekken en de lading te benoemen.
Het citeren uit eigen of andermans werk lijkt me daarvan een niet te missen voorbeeld.
Zoals bij het begin van zijn Vijfde symfonie.

Iedereen kent het trompetsignaal.
Degenen die het weleens hebben mogen spelen kregen er misschien wel nachtmerries van.
Maar hoe velen weten dat Mahler hiermee zichzelf citeert?
Dezelfde figuur, hetzelfde instrument, hetzelfde ritme, ja zelfs de zelfde toonhoogte klinkt in het eerste deel van de Vierde, verstopt tussen andere instrumenten. Het is het eind van de doorwerking, dus vlak voordat de reprise begint en de thema's uit het begin weer terug komen (10:00):

Bij de Vijfde gaat het anders verder, en staat het meer op de voorgrond, maar de overeenkomst is veelzeggend. En dat hoeft niet eens te betekenen dat Mahler terugwijst naar zijn vorige symfonie.
Misschien denkt hij in beide gevallen aan zijn jeugd, die hij doorbracht in de garnizoensstad Iglau, met dagelijks de klanken van de militaire kapellen.
Het lijkt op het signaal van de Generalmarsch, de oproep om met alle bepakking in het gelid te gaan staan, klaar om te marcheren. Alleen is bij Mahler het stijgende interval een kleine in plaats van een grote terts.
Dat heeft vast te maken met de treurmars die volgt.
Haydn had het signaal ook al eens gebruikt maar blijft in zijn Militaire symfonie (nr. 100) dichter bij het origineel (vanaf 5:04):

En Mahler doet ook nog iets anders; hij noteert hetzelfde ritme als Haydn, een triool als opmaat, maar schrijft vervolgens voor om die iets vluchtiger, iets sneller te spelen, bijna als een trommelslag: Die Auftakt-Triolen dieses Thema müssen stets etwas flüchtig (quasi accel.) nach Art der Militärfanfaren vorgetragen werden.

Dat zal vast gebaseerd zijn op zijn jeugdherinneringen.

Of zou de speelstijl in het Oostenrijkse leger in die honderd jaar veranderd zijn? 

Voor de trompettist zal het niet zoveel uitmaken, is het misschien wel lekker. 

Maar om dat vervolgens met het hele orkest te doen levert altijd wel wat gedoe op, temeer het alleen in de partituur genoteerd staat en niet in onze partijen:

 

Over de reden om juist hiermee de symfonie te openen kun je speculeren.
Het past zeker in het principe Per aspera ad astra, door de moeilijkheden naar het licht, wat aan deze symfonie, net als bij Beethovens Vijfde, ten grondslag ligt. En dan moet je natuurlijk in de modder, in de ellende beginnen.

Voordat dat licht bereikt wordt, voordat de sterren naderbij komen, valt er nog te genieten van het heerlijk romantische Adagietto, sehr langsam, seelenvoll, waarin blazers en slagwerk even op adem kunnen komen en de strijkers en harp de ruimte krijgen om hun hart te luchten.
Over de rol van dit toch wel onverwachte element in de symfonie is men tegenwoordig tamelijk eensgezind; een liefdeslied van Gustav voor zijn toekomstige vrouw Alma.
De basis voor deze veronderstelling is eigenlijk best mager. Meer dan een opmerking in de partituur van Willem Mengelberg is er niet. En Mengelberg had er nog weleens een handje van zichzelf als woordvoerder van de componisten naar voren te schuiven.
Ik kan me ook moeilijk voorstellen dat Alma Mahler, die zich altijd goed wist te promoten, vergat het te melden. Ze noemt wel een ander werk als liefdeslied, 'het enige dat Mahler ooit componeerde', namelijk het Rückert-lied Liebst du um Schönheit, met een toepasselijke tekst en heel andere muziek.
Het idioom van het Adagietto, wat wel degelijk ook het karakter van een lied heeft, zit veel dichter bij Ich bin der Welt abhanden gekommen. Dat zou kunnen betekenen dat de strekking van het vierde deel van de symfonie meer in die richting gezocht moet worden, maar Mahler zelf heeft er nooit iets over losgelaten.
En zolang kan Visconti met evenveel recht de muziek voor zijn film Morte a Venezia gebruiken als de firma Gucci voor een nieuwe promotie-campagne. Of toch niet?

Misschien heeft dirigent Juanjo Mena er andere ideeën over.
Dan zal hij dat vast melden in het voorprogramma van Core Classics van komende zaterdag.
Dat kan nog interessant worden.