donderdag 26 oktober 2017

Turangalila

Ik dacht dat ik, na een intensieve periode met het Quatuor pour la fin du temps, wel een beetje thuis zou zijn in het idioom van Messiaen, maar Turangalila blijkt vooral uit andere vaatjes te tappen.
Er zitten niet veel jaren tussen de stukken, het kwartet was in 1941 voltooid, vijf jaren later begon hij aan de symfonie, maar de omstandigheden en het medium zijn wel totaal verschillend.
Als opmaat voor de symfonie schreef hij een liederencyclus, Harawi, een gezang over liefde en dood. Hij componeert het in de eerste maanden na de bevrijding.
De titels lijken wel wat op elkaar, maar Harawi komt uit het Quechua (een oude taal uit Peru) en Turangalila is Sanskriet. De verbinding ligt vooral in de Tristan-mythe die aan beide ten grondslag ligt. De legende die symbool staat voor alle grote liefdes en liefdesverhalen in de literatuur.
Een Franse Wagner zo vlak na de ondergang van het Derde Rijk?
Misschien meer nog een ont-wagnerde, een bevrijde versie van het eeuwenoude verhaal. 
De opdracht kwam overigens uit Amerika, uit Boston, van Serge Koussevitzky die daar chef-dirigent was. We kennen zijn naam tegenwoordig vooral van zijn Concert, vaste prik is op contrabasaudities.
Hij begon als bassist maar behaalde zijn grootste successen als dirigent.
Maar echt een monument heeft hij verdiend met de composities die hij mogelijk heeft gemaakt.
Deze Messiaen is natuurlijk zo'n topstuk, maar de bewerking die Ravel maakte van Moessorgski's Schilderijententoonstelling is helemaal niet meer weg te denken van de orkestprogramma's. En Bartok zou zijn Concert voor orkest niet op papier hebben gezet als Koussevitzky hem daar niet toe had uitgenodigd.
Een monument!
En een monument is het stuk zelf eigenlijk ook.
Steeds als het 'standbeeld'-motief in de trombones terugkeert zie ik een soort Commendatore uit Don Giovanni, een sculptuur van een strenge man voor me. Mozart gebruikte ook trombones. Messiaen maakt zelf een vergelijking met de beangstigende brutaliteit van oude Mexicaanse monumenten.
Een ander karakteristieke klank, die je niet snel zult vergeten is de ondes martenot, waar een electronisch geluid uit een ouderwetse luidspreker komt, doorgaans met een indringend vibrato, maar vaak toch ook heel ontroerend. De dame die het apparaat hanteert, een internationale specialiste, is naast ons geplaceerd. Ze kent niet alleen het instrument maar ook het werk op haar duimpje: ze speelt het helemaal uit haar hoofd!

Een mooie rol heeft het instrument ook in het lyrische langzame zesde deel, Jardin du sommeill d'amour. De geliefden zitten in de tuin, door hun roes bevangen. Één lange betoverende melodie.
Die doet me dan wel weer denken aan de beide Louanges in het Quatuor.
Merkwaardig genoeg blijkt deze veel vermoeiender, uitputtender voor je strijkarm te zijn dan het kwartet. Maar misschien vergt dat nog enige studie- en repetitietijd.
Een hoogtepunt van het stuk:



donderdag 5 oktober 2017

Bruckner

Het was mooi dat zoveel fans afgelopen week konden genieten van de gloednieuwe documentaire van Christiaan van Schermbeek over Yannick, maar ideale omstandigheden waren het niet.
Een concertzaal is toch iets anders dan een bioscoop.
En merkwaardig genoeg ligt het grootste verschil bij het geluid.
Maar ook het licht en de ruimte hielpen niet mee en het duurde bij mij even voordat ik in de film zat.
En dan mis je toch het effect van zo'n mooie openingsscene.
Maar ik mag inmiddels wel gaan spoilen en verklappen wat er gebeurt.
Yannick is frontaal in beeld, op zijn dirigentenbok, en doet niets.
Zelfs zijn gezicht verraadt aanvankelijk nog weinig, totdat hij zich ontspant en waarderende blikken met zijn musici uitwisselt, overgaand in de voorbereidingen voor een nieuwe inzet.
Dan pas blijkt dat we bij een concert van de Achtste van Bruckner aanwezig zijn, de overgang naar de finale, en zien we hoe hij de muziek vertaalt in beweging en met het orkest communiceert.
Het zegt meteen al veel over hem als dirigent, zonder woorden, en over de documentaire, die dichtbij de hoofdpersoon zal komen, die zijn bijzondere relatie met ons orkest illustreert en ondertussen ook de muziek van Bruckner dichterbij brengt.
Er klinkt best veel Bruckner in de film en er wordt uitgebreid over gesproken.
Yannick begint meteen al met een filosofische uiteenzetting over de essentie die in de muziek gevonden moet worden, de pulse, een beweging die voortgaat, met enige afwijkingen, maar niet extreem. Zoals een boom die omvalt als de takken teveel heen en weer gaan. En zoals in het leven, waarin we altijd op zoek zijn naar een balans.
En dat voel ik wel met hem mee, ook deze week als we de Vijfde met Jaap van Zweden doen.
Ook hij onttrekt zich niet aan die wetten van Bruckner, vanaf onze pizzicato-beweging in die prachtige inleiding, naar het indrukwekkende Adagio, waarin we in een langzame beweging verschillende ritmes boven elkaar moeten passen. Als dat goed gaat heeft een gigantische impact.
En het is voor mij dan niet alleen de flow, de continue beweging die je meeneemt, maar ook de ernorme ruimte die in die beweging gecreëerd kan worden. In de opbouw van de thema's en in de klankblokken die Bruckner, alsof hij op een orgel registreert, over het orkest verdeelt.
Niet voor niets wordt vaak de vergelijking gemaakt met een kathedraal, of verwezen naar de kerk van het klooster van Sankt Florian, waar de componist als tiener terechtkwam.
En de opbouw die ontstaat uit de herhaling van motieven en toewerkt naar een reusachtige climax aan het eind van de finale. Als luisteraar heb ik dat nooit meer zo sterk meegemaakt, ervaren, als bij de concerten met de Achtste en de Vierde die Celibidache in de 80-er jaren in Amsterdam gaf. Dat zit in mijn geheugen gegrift. Waarschijnlijk is het door de tijd ook nog aangedikt, geïdealiseerd, dus daar zal niemand meer aan kunnen tippen. Jaap van Zweden kan deze week met ons vier pogingen doen.
Hij heeft een goede reputatie als Bruckner-dirigent, dus wie weet.
Yannick kwam met de Achtste ook een heel eind, zoals gelukkig ook aan het eind van de film te zien en te horen is. De dvd is, in beperkte oplage, bij het orkest verkrijgbaar.