Met Nietzsche de berg op

Als Strauss een glas bier op muziek kon zetten, waarom dan niet een bergwandeling?
Hij kende het landschap daarboven goed.
Was misschien niet zo'n fanatieke wandelaar als Mahler, maar koos wel een mooie plek in de Beierse Alpen om een huis te laten bouwen.
En hij had met zijn Sinfonia Domestica (1903) al een dag uit zijn familieleven gecomponeerd.
Zonder schroom, zonder schaamte, een blik in de huiskamer.

In de Alpensymfonie laat hij de luisteraar een dag meelopen naar de top, alle stopplaatsen staan in de partituur aangegeven, en weer naar beneden.
Je begint in het donker en je eindigt in het donker.
Met tussendoor heerlijke momenten aan de beek, langs de waterval, een bloeiende alpenweide.
Maar er blijkt meer aan de hand.
Strauss heeft Nietzsche in zijn rugzak gestopt.
En Mahler. En Karl Stauffer-Bern.
Of was die er voortijdig weer uitgevallen?

Een boek over het tragische leven van de Zwitserse kunstenaar Stauffer-Bern was ooit, in 1902, de reden om aan zijn 'Künstler-Tragödie' te beginnen. Als een vervolg op Don Quixote en Ein Heldenleben, het derde deel van een drieluik.
Stauffer-Bern, op weg om een beroemd schilder en beeldhouwer te worden, begon een relatie met de vrouw van zijn weldoener. Ze vluchten samen naar Rome, maar haar man, een oude schoolvriend van Karl, laat haar als psychiatrisch patiënt opnemen. Karl wordt gearresteerd, vrijgelaten, maar eindigt ook in een inrichting, waar hij tenslotte sterft aan een overdosis slaappillen.
Wat Strauss zo aansprak in dit levensverhaal is mij niet duidelijk.
Het bleek voor hemzelf uiteindelijk ook onvoldoende, want het bleef onvoltooid. Maar het begin kon hij goed (her)gebruiken voor zijn Alpensymfonie.
En waar zit dan de overeenkomst?
Een Zwitserse kunstenaar, die verliefd werd op de dochter van een spoorwegmagnaat, die ervoor gezorgd heeft dat er tegenwoordig een trein door Gotthardtunnel kan rijden.
Alpenromantiek.
Bovendien is er wat voor te zeggen om een geslaagde passage niet weg te gooien maar elders te benutten:

In feite greep hij ook nog terug op een ander oud idee, om een dramatische ervaring uit zijn schooljeugd in een symfonisch gedicht te verwerken. Hij had angstige momenten beleefd toen ze waren verdwaald in de bergen en in een vreselijk onweer terecht waren gekomen.In de symfonie gebeurt dat vlak voor de afdaling. Het stuk begint in het laatste donker van de nacht en het opkomen van de zon. Halverwege, na pakweg een half uur, arriveren we op de top, aangekondigd door de trombones, bezongen door een eenzame hobo.
De dreiging van de natuur wordt langzaam voelbaar, en, spoedig barst, erger dan in Beethovens Pastorale, het onweer los. 
Ik vond het bijzonder om deze uitvoering te kiezen: het is de enige opname van welk stuk dan ook, waarvan ik weet dat die op mijn geboortedag is gemaakt. Live in de Philharmonie van Leningrad.
Bovendien een toporkest met legendarische dirigent.

En waar blijft Nietzsche dan?
In navolging van Also sprach Zarathustra, waarin hij ook een prachtige zonsopgang schilderde (hoewel mijn generatie daar waarschijnlijk nog steeds de vallende druppel van wasverzachter Silan in hoort), had Strauss hier andermaal een titel van een geschrift van de grote filosoof bedacht: Der Antichrist: Fluch auf das Christentum.
Een bergwandeling op zoek naar een nieuwe, creatieve wereld. De verouderde ketenen van het Christendom moeten worden losgebroken. Zoveel activisme had ik zelfs van de jeugdige Richard niet verwacht.
Maar hij was toen, in 1911, al ruim over de veertig.

De definitieve aanleiding kwam in mei van dat jaar.
Het overlijden van collega Gustav Mahler raakte hem zeer.
Niet dat ze nou zulke goede vrienden waren, maar ze respecteerden elkaars werk zeer.
Strauss in zijn dagboek:
Gustav Mahler nach schwerer Krankheit verschieden. Der Tod dieses hochstrebenden, idealen und energischen Künstlers ein schwerer Verlust. 
Die ergreifenden Memoiren Wagners mit Rührung gelesen. Lecture deutsche Geschichte im Zeitalter der Refomation Leop. Ranke: durch sie wird mir hell bestätigt, dass alle dort die Cultur fördernden Elemente seit Jahrhunderten nicht mehr lebenskräftig, wie alle grossen politischen und religiösen Bewegungen nur eine Zeitlang wirklich befruchtend wirken können.
Der Jude Mahler konnte im Christentum noch Erhebung gewinnen.
Der Held Richard Wagner ist als Greis durch den Einfluss Schopenhauers wieder zu ihm herab gestiegen. 
Mir ist es absolut deutlich, dass die deutsche Nation nur durch die Befreiung vom Christentum neue Tatkraft gewinnen kann.
Ich will meine Alpensinfonie: den Antichrist nennen, als da ist: sittliche Reinigung aus eigener Kraft, befreiung durch die Arbeit, Anbetung der ewigen herrlichen Natur. 

  
Het was blijkbaar een tijd dat de Duitse natie bevrijd moest worden van de ketenen van het Christendom.
In een paar zinnen wordt een verband gelegd tussen de tijd van de Reformatie, Luther die de bijbel in het Duits vertaalt, de tijd ook van Dürer, die de Duitse kunst emancipeerde en Wagner, die met de christelijke elementen in Parsifal de verkeerde weg in is geslagen. Een weg omlaag.
Bij de herdenking van WO1 zijn dit interessante teksten. De manier waarop de intellectuelen, waar de belezen Strauss zeker bij hoorde, tegen het Duitse verleden en de toekomst aankeek.  

Er zijn ook mensen die in de Alpensinfonie een eerbetoon aan Mahler zien.
Alex Ross herkent ergens het Alma-motief uit de Zesde symfonie, een werk dat zich ook gedeeltelijk hoog in de bergen afspeelt. De koeienbellen heeft ook Strauss niet vergeten.
Ik hoor vooral een ode aan de natuur, en daar zal Nietzsche vast ook belang aan hebben gehecht.
Een uitzonderlijk werk dat op bijzondere momenten moet worden uitgevoerd.
En voor wie zich wil verdiepen in verbanden tussen de Alpensinfonie en de milieuproblematiek kan ik nog verwijzen naar een uitgebreide verhandeling van B.Toliver, onder de noemer ecomusicologie.

Hommage aan Maud Allen

Dirigent Franz-Xavier Roth legde er vorige week nog de nadruk op: Richard Strauss en Claude Debussy waren tijdgenoten. Images en Till Eulenspiegel speelden we. Briljante, hoogst originele muziek uit werelden die ver uit elkaar liggen.
Daar zit meer tussen dan alleen de Rijn.
Dat de stukken in dezelfde tijd geschreven zijn, zoals hij zei, is wel wat overdreven.
Zelfs binnen het oeuvre van één componist kan binnen de 17 jaar, die tussen 1895 en 1912 zit, een heleboel veranderen.
Dan is de Prelude á l'apres-midi d'un faune (1894) een betere, zeker ook sterkere vergelijking met Till.

In 1912 is Strauss daadwerkelijk met andere zaken bezig.
Hij werkt nog wel aan een symfonisch gedicht, maar het zal zijn laatste zijn, zijn grootste ook. In lengte èn in orkestbezetting. Eine Alpensymphonie. Een wandeling naar boven, naar de top.
Het overlijden van Mahler was de aanleiding. Maar er zat een filosofisch ideaal achter: Duitsland moest bevrijd worden van het christendom om nieuwe creatieve energie te krijgen.
Nietscheaanse gedachten, zo aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.
Die bergtocht maken we eind deze maand met Yannick.

Zijn grootste successen lagen inmiddels in het operatheater.
Met Salome (1905) op een libretto van Oscar Wilde, was hij doorgebroken, en vanaf Elektra (1908) had hij in Hofmannsthal zijn ideale librettist gevonden, waarmee hij een wereldsucces creëerde: Der Rosenkavalier (1911).
In 1912 werken ze alweer aan een nieuwe productie, bijna een nieuw genre, met een toneelstuk in een opera: Ariadne auf Naxos.

1912 was ook het jaar dat Debussy zijn Khamma, légende dansée publiceerde.
Als pianostuk, maar met de bedoeling om het voor een dansvoorstelling te orkestreren.
Ver is hij daarmee niet gekomen.Charles Koechlin nam het van hem over.
Een onbekende Debussy.

Misschien is het niet helemaal eerlijk om, in het programma van deze week, dit subtiele ballet tegenover het geweld van Der Rosenkavalier en Salome te zetten.
Zo kan Debussy de competitie nooit winnen.
Toch zit er wel een logica achter.

Khamma is de naam van een Egyptische maagd, die door de hogepriester wordt opgedragen om te dansen voor Amon-Rha. Althans voor een beeld van deze godheid, dat langzaam gaat bewegen als hij wordt geroerd daar haar dans. Het eind van het liedje is dat Khamma zich dood danst en de stad Thebe is gered. Een maagdenoffer dus, zoals in de Sacre du Printemps, die in 1913 in Parijs in premiere ging.
Hing het in de lucht?

Maar zo vaak als Stravinsky de laatste tijd is uitgevoerd, zo zelden horen we deze Debussy.
Om een Duitse web-site te citeren: Gespielt oder gar aufgeführt wird das Werk äusserst selten, was zu beklagen ist. Die Musik ist hinreissend und huldigt einen Exotismus, wie er in Frankreich um die Jahrhundertwende besonders beliebt war.

En niet alleen in Frankrijk.
Ook Strauss stopt zijn Salome vol met exotische klanken.
En het paleis van koning Herodes stond vast niet zo ver van de Egyptische tempel.
Prinses Salome danst zichzelf niet dood. Zij danst haar sensuele dans om de man van haar moeder te verleiden, nadat ze is afgewezen door Johannes de Doper. Herodes kan haar niet weerstaan en wordt gedwongen het hoofd van de profeet op een zilveren schaal aan haar te presenteren.
Dat hoofd is nog het enige wat haar kan bevredigen.
Dat gaat haar stiefvader, die waarschijnlijk wel wat gewend is aan zijn decadente hof, toch echt te ver en hij laat haar doodschieten.

Die slotscene, te gruwelijk om je voor te stellen maar altijd een succes in het theater, en de Dans van de zeven sluiers die hiertoe geleid heeft, spelen we allebei op het RPhO-concert van deze week, die als titel meekreeg: Salome's einde.
De vraag is hoeveel het publiek meekrijgt van dat einde, zonder de beelden erbij.
Een beter titel zou misschien zijn: Hommage aan Maud Allen

Maud Allen vormt de verbindende factor tussen Salome en Khamma.
Zij was degene die Debussy de opdracht gaf voor het ballet, waar ze zelf mee wilde rondtouren.
Zij was Canadese en opgeleid als pianist.
Toen haar broer werd veroordeeld, voor de moord op twee vrouwen, tot de galg, was ze zo van slag dat ze stopte met pianospelen en de naam Maud Allen aannam.

Ze moest toch geldverdienen en in 1900 verscheen van haar hand 'het geïllustreerde sex-handboek voor vrouwen'.
Maar uiteindelijk zou ze vooral roem verwerven als danseres.
In 1906 presenteerde ze een productie onder de titel Vision of Salome, waarin ze ook zelf optrad. Haar dans van de zeven sluiers zorgde voor opschudding. Het was gebaseerd op het toneelstuk van Oscar Wilde, dat ook de basis vormde voor de opera van Strauss. Welke muziek ze hiervoor gebruikte kon ik nergens vinden, maar op basis van de foto's kun je je wel een voorstelling van de opzienbarende dans maken.

Die dans zullen we in de Doelen waarschijnlijk moeten missen.
Khamma heeft ze overigens nooit gedanst.
Te kort vond ze het stuk voor de voorstelling die ze voor ogen had.
Op internet is nog veel over deze curieuze loopbaan van deze unieke vrouw te vinden.
En wegens haar is deze week weer de merkwaardige combinatie Debussy-Strauss te horen.

Vaders en zonen

Ik heb het me weleens afgevraagd: wat kan ik mijn zoon nog voor zijn verjaardag geven?
Hij heeft al zo veel.
Voor een componist is dat misschien toch iets makkelijker.
Gewoon een nieuw muziekstuk.
Dat was tenminste wat Sjostakovitsj zijn zoon Maxim gaf toen hij negentien werd.
De jongen moet een begenadigd pianist geweest zijn en speelde het Tweede pianoconcert op zijn conservatorium-examen.

Het stuk wordt niet vaak gespeeld, maar het is eigenlijk wel leuke muziek,vol practical jokes.
Het doet in sommige opzichten wel denken aan het Eerste pianoconcert uit 1933, toen hij zelf nog redelijk onbezorgd in het leven stond. Misschien zitten er zelfs wel letterlijke citaten in.
Je zou willen weten waarover de grote, inmiddels sombere componist hierin, in 1958, met zijn zoon het gesprek aangaat.
Waar hebben ze het over?
Zeker over ander zaken dan in het Concertino voor twee piano's dat Dmitri vier jaar daarvoor voor Maxim (en zichzelf) had gecomponeerd.
Iets van circusmuziek zit in al die stukken.
En Lars Vogt, de solist van deze week weet er wel raad mee.

Of hij nog veel piano speelt weet ik niet, maar we hebben Maxim twee keer in Rotterdam als dirigent op de bok gehad.
De eerste keer viel hij in voor Gergiev, die nog vastzat in de VS na 9-11. De Vierde speelden we toen met een samenvoeging van RPhO en Mariinsky.
Een paar jaar later kwam hij een abonnements-concert dirigeren met de Achtste.
Het is misschien geen topdirigent, maar hij kent zijn vak. En de muziek van zijn vader.
Hoewel hij niet strooide met anekdotes of anderszins onverwachte inzichten met ons deelde.
Je zult ook maar als zoon van zo'n beroemde èn verguisde vader opgroeien in de Sovjet Unie van de jaren '40 en '50. Zo werd hij als tienjarig jongetje bij een muziekschoolexamen gedwongen zijn vader te veroordelen.

Hoe zou dat bij Prokofjev gegaan zijn?
Hij had twee zonen, Sviatoslav en Oleg, maar dat waren geen musici.
Ze werden beiden in Parijs geboren (1924 en 1928), waar ze de eerste jaren vermoedelijk weinig van hun ouders, die veel op reis waren, gezien hebben.
Dat reizen werd veel minder toen ze zich in de Sovjet Unie vestigden, rond 1936, met zijn nieuwe ballet Romeo en Julia, bij wijze van spreken, in de koffer.
Het is een beslissing waar hij spijt van zal krijgen, en waar nog steeds over gespeculeerd wordt.
Waarom gaf hij zijn vrijheid in het Westen op voor een terugkeer naar zijn vaderland onder de terreur van Stalin?
En hoe zouden zijn zoons daar later op terug hebben gekeken?
Een van hen, ik denk Oleg, was ooit op het allereerste Gergiev Festival als eregast aanwezig.
Misschien was Peter en de Wolf, uit 1936, wel een beetje voor hen gecomponeerd.
Dan hebben ze aan royalties zeker veel meer verdiend dan Maxim met zijn twee concerten.

Zou er een vaderdagprogramma mee te vullen zijn?
Composities van de vaders voor hun zonen en dochters.
Ik kan nog niet veel stukken bedenken.
Leopold Mozart moet toch wel het een en ander voor Wolfgang en Nannerl geschreven hebben, maar ik ken het niet.
En Wolfgang zelf?
Franz Xaver was nog te jong toen Mozart stierf en Carl Thomas eigenlijk ook.
Wagner componeerde wel voor zijn liefdes maar niet voor zoon Siegfried.
Zou Hendrik Andriessen iets voor Louis gemaakt hebben?
Johann Strauss senior een walsje voor junior?
Richard Strauss had geen zoon met muzikale aspiraties.
Hij heeft hem wel een rol in de opera Intermezzo gegeven, als 'Franzl', maar zonder muziek.
Het is een van de drie gesproken rollen in de Bürgerliche Komödie.

Dat maakt het Tweede pianoconcert van Sjostakovitsj voorlopig tot een unicum.
Deze week drie keer in de Doelen en een keer in het Amsterdamse Concertgebouw.