Als het gaat over verborgen boodschappen in de muziek dan denk je al snel aan Sjostakovitsj, met al zijn citaten uit eigen en andermans werk, maar Mahler had er zeker ook een handje van. En op zo'n manier dat iedereen er zijn eigen theorie op kan loslaten. Hij heeft geëxperimenteerd met het toevoegen van een programma maar merkte dat dat averechts werkte. Muziek vertelt een ander verhaal dan woorden. Meer dan één verhaal. Een diepere boodschap.
Komende week staat de Eerste weer op de lessenaars. Een stuk wat je denkt te kennen maar toch altijd weer voor verrassingen en nieuwe inzichten zorgt. Overduidelijk is hoe hij uit zijn eigen Lieder eines fahrenden Gesellen citeert en het Vader Jacob in mineur kan ook niemand over het hoofd zien. Ik heb het altijd beschouwd als een verwijzing is naar zijn jongere broer Ernst, waar hij een sterke band mee had. Deze sterft na een lang ziekbed als Gustav vijftien is. Gezien het autobiografische karakter van de muziek, als we de componist mogen geloven, en het gebruik van een kinderliedje in mineur (in het Duits 'Bruder Martin') over slapen en het luiden van klokken kan ik me moeilijk voorstellen dat dat niet een aanleiding geweest is of op zijn minst in zijn achterhoofd heeft gezeten, maar ik zie het zelden benoemd. Misschien doet het er ook niet zoveel toe. Het gebruik van motieven uit Liszts Dante Symfonie en Wagners Parsifal om in de finale de weg van hel naar hemel te beschrijven is wat dat betreft essentiëler.
Dit stuk is in vele opzichten vernieuwend, revolutionair, brekend met tradities maar de manier waarop Mahler zijn eigen liederen tot de basis van zijn Eerste symfonie maakte was ongekend. Daar staan we nauwelijks meer bij stil, juist omdat dat thema's zijn die aanspreken en in je hoofd blijven zitten, als volkswijsjes. Maar oorspronkelijk waren ze gemaakt als dragers van een tekst. Het tweede lied van de cyclus levert het thematische materiaal van het eerste deel van de symfonie. Ging heut' Morgen übers Feld, is opgewekt en vrolijk. De dag breekt aan, de lente ontspringt, genieten van de natuur, dat soort zaken. In het lied is het bedoeld als terugblik naar een gelukkiger tijd voordat de geliefde de protagonist verlaten had, maar in de symfonie zit die voorgeschiedenis niet. Toch moet Mahler een reden gehad hebben om op dit materiaal terug te grijpen terwijl hij ook iets nieuws in eenzelfde sfeer had kunnen creëren. Blijkbaar was het verwijzen naar eigen werk belangrijk. Een nadruk op het autobiografische aspect. Of specifiek op de aanleiding van de compositie van de cyclus en de symfonie. Het andere lied dat geciteerd wordt in het derde deel is het laatste van de vier en dan met name het laatste couplet. Het gaat over slapen, eigenlijk over sterven, en daarmee verlost zijn van de ellende. Een droevig afscheid van het leven, dat perfect past bij de dodenmars en de slapende broeder Martin. De ironie - is het humor?- en de klezmer-elementen geven het een andere kleur, en andere omgeving. Misschien moeten we de finale van de symfonie wel beschouwen als een vervolg op het verhaal van de liederen.
Aanleiding voor het schrijven van de liederen was een ongelukkig liefdesgeschiedenis met een zekere Johanna Richter, sopraan aan de opera van Kassel, waar hij toen werkte. Later schijnt ze nog enige tijd in Rotterdam gezongen te hebben. Zijn liefde werd niet beantwoord maar leverde wel deze prachtige muziek op. Dat hij bij het componeren van zijn Eerste in een soortgelijke situatie terecht was gekomen kan een reden geweest zijn om deze muziek opnieuw te gebruiken. Inmiddels is Mahler dan aangesteld als dirigent bij de opera van Leipzig, waar hij gevraagd wordt een opera van Carl Maria von Weber te voltooien. De opdracht komt van de kleinzoon van de componist en diens vrouw. Vele uren brengen ze samen door en er ontstaat iets tussen Marion von Weber en Gustav. Dat gaat zover dat de geliefden afspreken samen te vertrekken uit Leipzig, maar als Mahler met tickets en bagage in de trein zit komt zij niet opdagen. Met de opera, Die drei Pintos, die her en der met succes wordt opgevoerd breekt Mahler door als componist. Dat zal zeker een stimulans voor het componeren van zijn Eerste symfonie zijn geweest. Evenals zijn affaire met Marion, hoewel die zelden genoemd wordt in de programmatoelichtingen. Onlangs ontdekte ik dat het thema van de 1e violen bij het eerste lyrische moment in de finale, Sehr gesangvoll, een citaat van een entr'act uit Die drei Pintos is. Dat hij op zo'n belangrijk moment (35:40 in onderstaande opname) , een breuk in het muzikale verloop, teruggrijpt op zijn werk met de Webers lijkt me veelzeggend.
De titel Titan, die Mahler voor de symfonie bedacht, zou moeten helpen bij een speurtocht naar de inhoud van het werk. Het lijkt een verwijzing naar de roman van Jean Paul, een van Mahlers favoriete auteurs, maar met het verhaal is het lastig te verbinden. Totdat blijkt dat de roman zich grotendeels afspeelt in de Duitse stad Pestiz, de 'lindenstad', die symbool blijkt te staan voor Leipzig. Mahler verliet de stad en het operatheater daar spoedig na deze ongelukkige geschiedenis maar kon zo wellicht nog de herinnering benoemen.
Interessant is wat dirigent Bruno Walter over de symfonie schrijft. Walter heeft jarenlang intensief met Mahler samengewerkt en ze zullen zeker uitgebreid over deze partituur hebben gesproken. "De Eerste symfonie zou ik Mahlers Werther willen noemen: een hartverscheurende ervaring wordt er artistiek in afgereageerd." En: "De symfonie heeft de typische unieke macht van het geniale jeugdwerk, in de overdaad aan gevoel, in de onvoorwaardelijke en onbewuste moed tot nieuwheid van expressie, in de rijke inventie." Ik denk dat de opname die de oude Walter in 1958 van het stuk maakte met zijn Columbia Symphony Orchestra, nog steeds een van de meest overtuigende uitvoeringen is. Het schijnt dat Leonard Bernstein na het beluisteren besloot zijn eigen opname van het stuk nog maar een paar jaar uit te stellen.
