Een hemels slaapliedje?

We hebben 'm al vaak gespeeld, die Vierde van Mahler, waarschijnlijk vaker dan alle andere.
In de finale gaat een sopraan, die vaak het hele stuk al voor op het podium zit, opeens meezingen. met de sopraan die in de finale mee gaat zingen.
Maar wat zingt ze eigenlijk?

Een slaapliedje.
Een van de Duitse volksliedjes uit Des Knaben Wunderhorn.
Wel een merkwaardige manier om een kind in slaap te sussen.
Niet met het zandmannetje, maar met een hand vol heiligen, die ik niet allemaal ken.
Daar wreekt zich mijn protestantse afkomst.
Petrus die vanuit de hemel toekijkt en Johannes met het lam, dat gaat nog wel.
Lucas ken ik ook, maar bij Martha en Ursula wordt het toch even googelen.

Onder de patroonheiligen is het lang zoeken naar Martha, maar ver weg blijkt ze zich over de huisvrouwen te ontfermen. Ze mag bij ons koken, wat in dit eetfestijn geen onbelangrijke taak is.
En de lachende Ursula, met haar elfduizend maagden, zorgt voor de schoolkinderen en -juffen.
Het kind kan, zonder honger, veilig en gezond gaan slapen.



Één sint heeft Mahler overigens uit het versje geschrapt: Sankt Lorenz.
Uitgerekend de heilige Laurentius, patroonheilige van de stad Rotterdam en van een hele serie beroepen, waaronder de traiteurs en de bakkers. Maar het zijn hier de engelen die het brood bakken. Blijkbaar had hij hem niet nodig of vond hij de tekst te lang.
Er zijn ook wat gerechten in de vuilnisbak terecht gekomen: karper, snoek, forel, stokvis, verse ansjovis.De vis die Petrus met zijn net gaat vangen blijft bij Mahler ongenoemd. Was hij vooral een carnivoor?
Vlees van het lam en de os, van reebok en haas, het kan niet op. Brood erbij, allerlei kruiden, asperges, bonen en gelukkig ook fruit: appels, peren en druiven. Slaap lekker!
En als de organisatoren van Blown away, waar we dit liedje ook spelen, nog inspiratie nodig hebben voor de hapjes kunnen ze bij Mahler terecht.

Het schijnt dat hij het lied, toen hij het in 1892 componeerde, had bedoeld als tegenhanger voor een ander Wunderhorn-lied: Das irdische Leben. Ook daar is eten een centraal thema. Een kind smeekt zijn moeder herhaaldelijk om brood, die hem tot geduld maant. Als het brood eindelijk gebakken is, leeft de kleine niet meer.   
Met een lege maag sterven of met een volle maag in slaap vallen, dat is nogal een tegenstelling.
Of begint dat eten pas als hij ingeslapen is, aangekomen in de hemel?
Van opeten is in de tekst eigenlijk geen sprake.

En dat inslapen kan ook best de overgang naar de hemel zijn.
Mahler heeft in zijn jeugd regelmatig kinderen zien sterven, waaronder zijn jongere broer Ernst, die een lang ziekbed kende.
In 1901, het jaar dat hij de Vierde symfonie voltooide, begon hij aan de liederencyclus Kindertotenlieder. Het gegeven heeft hem nooit losgelaten.

Het is niet alleen curieus wat er in de woorden wel staat, zeker zo merkwaardig is wat er ontbreekt.
Want ondanks de titel, zoals die in de volksbundel staat, Der Himmel hängt voll Geigen, is er pas in het laatste couplet sprake van muziek. Stemmen van engelen en de heilige Cecilia met haar hofmusikanten, maar geen viool te bekennen. Het is wel het moment dat de sfeer opeens verandert en een nieuwe toonsoort bereikt wordt: Kein' Musik ist ja nicht auf Erden, die unsrer verglichen kann werden.
Tegen de tijd dat het lied klinkt als finale van de Vierde geldt dat eigenlijk niet meer. De muziek klonk eerst als zelfstandig lied en daarna nog in verschillende passages van de Derde, waar het ook ooit het laatste deel zou vormen, met als ondertitel: Was das Kind mir erzählt.

Is het dan een kind dat de tekst zingt?
De sopraan krijgt als aanwijzing om 'mit kindlich heiterem Ausdruck' te zingen.
En voor alle zekerheid: ohne Parodie.
Leonard Bernstein ging bij zijn opname en concerten in Amsterdam zover om voor een jongenssopraan te kiezen. Een interessant experiment wat vooralsnog weinig navolging heeft gekregen.
Het is wel belangrijk om die naïviteit, die ook in de orkestpartijen zit, met alle soorten dierengeluiden en andere effecten, in de keuze van de stem en de voordracht te laten domineren.
Ik ben benieuwd wat Christiane Karg er deze week van zal 'bakken'.
En het verschil met Kate Royal, die het stuk in december met ons zal zingen.

Het kan de vorm van een slaapliedje hebben, en het karakter, maar nauwelijks de inhoud.
De tekst, die misschien niet zo ver verwijderd is van de sprookjeswereld van de gebroeders Grimm, eindigt zelfs met het woord 'erwacht', 'ontwaakt', waarna de muziek zachtjes uitdooft.
Een tekst die Mahler na aan het hart lag:

Symfonie nr. 4: Wir geniessen die himmlischen Freuden
Wir genießen die himmlischen Freuden, Drum tun wir das Irdische meiden, Kein weltlich Getümmel Hört man nicht im Himmel! Lebt alles in sanftester Ruh'! Wir führen ein englisches Leben! Sind dennoch ganz lustig daneben! Wir tanzen und springen, Wir hüpfen und singen! Sankt Peter im Himmel sieht zu! Johannes das Lämmlein auslasset, Der Metzger Herodes drauf passet! Wir führen ein geduldig's, Unschuldig's, geduldig's, Ein liebliches Lämmlein zu Tod! Sankt Lucas den Ochsen tät schlachten Ohn' einig's Bedenken und Achten, Der Wein kost' kein Heller Im himmlischen Keller, Die Englein, die backen das Brot. Gut' Kräuter von allerhand Arten, Die wachsen im himmlischen Garten! Gut' Spargel, Fisolen Und was wir nur wollen! Ganze Schüsseln voll sind uns bereit! Gut Äpfel, gut' Birn' und gut' Trauben! Die Gärtner, die alles erlauben! Willst Rehbock, willst Hasen, Auf offener Straßen Sie laufen herbei! Sollt' ein Fasttag etwa kommen, Alle Fische gleich mit Freuden angeschwommen! Dort läuft schon Sankt Peter Mit Netz und mit Köder Zum himmlischen Weiher hinein. Sankt Martha die Köchin muß sein. Kein' Musik ist ja nicht auf Erden, Die uns'rer verglichen kann werden. Elftausend Jungfrauen Zu tanzen sich trauen! Sankt Ursula selbst dazu lacht! Cäcilia mit ihren Verwandten Sind treffliche Hofmusikanten! Die englischen Stimmen Ermuntern die Sinnen, Daß alles für Freuden erwacht. De website van de Gustav Mahler Stichting biedt voor de liefhebber nog een Nederlandstalige versie op rijm:   http://www.gustavmahlerstichting.nl/liedteksten.php?id=6

.