Mahler 1

Het was alweer lang geleden dat ik een programmatoelichting had mogen schrijven, maar voor het orkestprogramma van deze week was ik weer eens in de pen geklommen. Tijdens de pandemie, in afwezigheid van publiek, was er natuurlijk geen behoefte aan, maar als je dan weer begint merk je dat een zekere routine, voor zover ik die had, toch wel helpt. Ik moest er nu echt meer moeite voor doen maar hoop dat dat de tekst niet minder leesbaar heeft gemaakt. En zo'n opdracht levert me gelukkig altijd weer nieuwe inzichten op. Inzichten waar je vervolgens, binnen het format, onvoldoende ruimte voor hebt. Laat ik er een paar op deze plek delen.

Misschien is het een open deur, maar ik was eigenlijk vergeten hoe ongelooflijk de prestatie is die Mahler met specifiek dit stuk neerzet. Ook als je bedenkt dat hij er nog veel aan gesleuteld heeft heeft hij met zijn eersteling een statement neergezet, een bom laten ontploffen, waar zijn publiek nog jaren van moest bijkomen. En waar sommige dirigenten nog steeds moeite mee hebben. Bij mijn orkest heb ik de symfonie al vaak gespeeld. Goede en minder interessante uitvoeringen. Hij is eenvoudig te programmeren als programmahelft van behapbare lengte en zonder koor of solisten. En dan is in de loop der jaren de verrassing al spelend niet meer zo groot, maar dat is niet terecht. Alleen al de klank van het begin is een wonder. Om maar eens wat te noemen.

Over dat begin las ik een aardige anekdote die ik helaas niet in mijn tekst kwijt kon. Mahler had voor hij aan de symfonie begon een opera van Von Weber voltooid en in Leipzig in première gebracht, in opdracht van diens kleinzoon, en was in dat proces hecht bevriend geraakt met hem en zijn vrouw. Vooral met zijn vrouw, uiteindelijk, uitmondend in een heftige geheime affaire. Toen hij het eerste deel van de symfonie voltooid had spoedde Mahler zich dolenthousiast laat op de avond naar huize Von Weber om de muziek op de piano voor te spelen. Voor de openingsmaten had hij voor de hoge en lage liggende noten links en rechts de hulp van het echtpaar nodig. De man was toen nog onwetend van wat er zich tussen beide verliefden afspeelde. Het liep later uiteindelijk bijna uit de hand. Toen Mahler met treinkaartjes op het station stond om samen te vluchten haakte zij af. Interessante gedachte wat er gebeurd zou zijn als die relatie stand had gehouden en Alma niet meer op het toneel hoefde te verschijnen. 

In hoeverre die affaire van invloed was op de totstandkoming van deze symfonie is natuurlijk moeilijk meer na te gaan. Het blijft wel opmerkelijk en uniek hoe belangrijk het aandeel van zijn Lieder eines fahrende Gesellen binnen het materiaal van de symfonie is. Zoals de hele langzame inleiding krachtig beweegt naar het thema uit dat tweede lied dat wij in de celli mogen spelen, pp, Immer sehr gemächlich. De onschuld van Ging heut' Morgen übers Feld: 

Ik kende het verhaal van die liefdesaffaire nauwelijks, evenmin als het belang van de uitvoering van die voltooide opera oor zijn loopbaan. Maar ik het zeker zo verrassend om te lezen dat de jonge Gustav zijn eerste muzieklessen van een contrabassist kreeg. Als dat waar is, en waarom zou ik een autoriteit als Louis de la Grange niet geloven, doet dat voor mij toch een nieuw licht schijnen op de bassolo in deze symfonie. Mijn suggestie dat het past in het beeld van de symfonie als zijn eigen levensverhaal (als twintiger) gaat vast te ver, maar de klank van het instrument zal toch een vormende invloed in zijn jeugd geweest zijn.

De kwart als het interval waar de hele symfonie op gebouwd lijkt te zijn had ik graag meer aandacht gegeven. Het is zo extreem en krachtig tegelijkertijd. In zekere zin komt het uit de natuurgeluiden in het begin voort, zelfs uit een overtuigende koekoek, die normaal gesproken toch een terts zou zingen. Misschien kom ik hier later nog op terug. Een curieus moment is waar Mahler een kwartenmotief uit de finale van de Tweede van Brahms al dan niet bewust citeert. Het curieuze eraan is vooral dat het zo sterk in dit Mahler-idioom past dat je bij het spelen van de symfonie van Brahms altijd aan Mahler 1 denkt en eigenlijk nooit andersom! 

Het spannendste aan mijn toelichting vond ik het aspect van de Joodse muziek. Ik vind het een hele interessante vraag en vond dat ik er, door de combinatie met Schelomo van Bloch voor de pauze, eigenlijk niet omheen kon. Ik moest constateren dat ik in de Mahler minder Joodse elementen kon traceren dan ik verwacht had, maar ik sluit niet uit dat mensen die beter in die materie thuis zijn me duidelijk zullen maken dat dat aan mij ligt. Ik hoop dat het stellen van de vraag zijn functie dient als onderdeel van de programmatoelichting. En ik zal afwachten wat Lahav deze week tijdens de repetities, misschien zelfs hierover, te melden heeft.