Met Nietzsche de berg op

Als Strauss een glas bier op muziek kon zetten, waarom dan niet een bergwandeling?
Hij kende het landschap daarboven goed.
Was misschien niet zo'n fanatieke wandelaar als Mahler, maar koos wel een mooie plek in de Beierse Alpen om een huis te laten bouwen.
En hij had met zijn Sinfonia Domestica (1903) al een dag uit zijn familieleven gecomponeerd.
Zonder schroom, zonder schaamte, een blik in de huiskamer.

In de Alpensymfonie laat hij de luisteraar een dag meelopen naar de top, alle stopplaatsen staan in de partituur aangegeven, en weer naar beneden.
Je begint in het donker en je eindigt in het donker.
Met tussendoor heerlijke momenten aan de beek, langs de waterval, een bloeiende alpenweide.
Maar er blijkt meer aan de hand.
Strauss heeft Nietzsche in zijn rugzak gestopt.
En Mahler. En Karl Stauffer-Bern.
Of was die er voortijdig weer uitgevallen?

Een boek over het tragische leven van de Zwitserse kunstenaar Stauffer-Bern was ooit, in 1902, de reden om aan zijn 'Künstler-Tragödie' te beginnen. Als een vervolg op Don Quixote en Ein Heldenleben, het derde deel van een drieluik.
Stauffer-Bern, op weg om een beroemd schilder en beeldhouwer te worden, begon een relatie met de vrouw van zijn weldoener. Ze vluchten samen naar Rome, maar haar man, een oude schoolvriend van Karl, laat haar als psychiatrisch patiënt opnemen. Karl wordt gearresteerd, vrijgelaten, maar eindigt ook in een inrichting, waar hij tenslotte sterft aan een overdosis slaappillen.
Wat Strauss zo aansprak in dit levensverhaal is mij niet duidelijk.
Het bleek voor hemzelf uiteindelijk ook onvoldoende, want het bleef onvoltooid. Maar het begin kon hij goed (her)gebruiken voor zijn Alpensymfonie.
En waar zit dan de overeenkomst?
Een Zwitserse kunstenaar, die verliefd werd op de dochter van een spoorwegmagnaat, die ervoor gezorgd heeft dat er tegenwoordig een trein door Gotthardtunnel kan rijden.
Alpenromantiek.
Bovendien is er wat voor te zeggen om een geslaagde passage niet weg te gooien maar elders te benutten:

In feite greep hij ook nog terug op een ander oud idee, om een dramatische ervaring uit zijn schooljeugd in een symfonisch gedicht te verwerken. Hij had angstige momenten beleefd toen ze waren verdwaald in de bergen en in een vreselijk onweer terecht waren gekomen.In de symfonie gebeurt dat vlak voor de afdaling. Het stuk begint in het laatste donker van de nacht en het opkomen van de zon. Halverwege, na pakweg een half uur, arriveren we op de top, aangekondigd door de trombones, bezongen door een eenzame hobo.
De dreiging van de natuur wordt langzaam voelbaar, en, spoedig barst, erger dan in Beethovens Pastorale, het onweer los. 
Ik vond het bijzonder om deze uitvoering te kiezen: het is de enige opname van welk stuk dan ook, waarvan ik weet dat die op mijn geboortedag is gemaakt. Live in de Philharmonie van Leningrad.
Bovendien een toporkest met legendarische dirigent.

En waar blijft Nietzsche dan?
In navolging van Also sprach Zarathustra, waarin hij ook een prachtige zonsopgang schilderde (hoewel mijn generatie daar waarschijnlijk nog steeds de vallende druppel van wasverzachter Silan in hoort), had Strauss hier andermaal een titel van een geschrift van de grote filosoof bedacht: Der Antichrist: Fluch auf das Christentum.
Een bergwandeling op zoek naar een nieuwe, creatieve wereld. De verouderde ketenen van het Christendom moeten worden losgebroken. Zoveel activisme had ik zelfs van de jeugdige Richard niet verwacht.
Maar hij was toen, in 1911, al ruim over de veertig.

De definitieve aanleiding kwam in mei van dat jaar.
Het overlijden van collega Gustav Mahler raakte hem zeer.
Niet dat ze nou zulke goede vrienden waren, maar ze respecteerden elkaars werk zeer.
Strauss in zijn dagboek:
Gustav Mahler nach schwerer Krankheit verschieden. Der Tod dieses hochstrebenden, idealen und energischen Künstlers ein schwerer Verlust. 
Die ergreifenden Memoiren Wagners mit Rührung gelesen. Lecture deutsche Geschichte im Zeitalter der Refomation Leop. Ranke: durch sie wird mir hell bestätigt, dass alle dort die Cultur fördernden Elemente seit Jahrhunderten nicht mehr lebenskräftig, wie alle grossen politischen und religiösen Bewegungen nur eine Zeitlang wirklich befruchtend wirken können.
Der Jude Mahler konnte im Christentum noch Erhebung gewinnen.
Der Held Richard Wagner ist als Greis durch den Einfluss Schopenhauers wieder zu ihm herab gestiegen. 
Mir ist es absolut deutlich, dass die deutsche Nation nur durch die Befreiung vom Christentum neue Tatkraft gewinnen kann.
Ich will meine Alpensinfonie: den Antichrist nennen, als da ist: sittliche Reinigung aus eigener Kraft, befreiung durch die Arbeit, Anbetung der ewigen herrlichen Natur. 

  
Het was blijkbaar een tijd dat de Duitse natie bevrijd moest worden van de ketenen van het Christendom.
In een paar zinnen wordt een verband gelegd tussen de tijd van de Reformatie, Luther die de bijbel in het Duits vertaalt, de tijd ook van Dürer, die de Duitse kunst emancipeerde en Wagner, die met de christelijke elementen in Parsifal de verkeerde weg in is geslagen. Een weg omlaag.
Bij de herdenking van WO1 zijn dit interessante teksten. De manier waarop de intellectuelen, waar de belezen Strauss zeker bij hoorde, tegen het Duitse verleden en de toekomst aankeek.  

Er zijn ook mensen die in de Alpensinfonie een eerbetoon aan Mahler zien.
Alex Ross herkent ergens het Alma-motief uit de Zesde symfonie, een werk dat zich ook gedeeltelijk hoog in de bergen afspeelt. De koeienbellen heeft ook Strauss niet vergeten.
Ik hoor vooral een ode aan de natuur, en daar zal Nietzsche vast ook belang aan hebben gehecht.
Een uitzonderlijk werk dat op bijzondere momenten moet worden uitgevoerd.
En voor wie zich wil verdiepen in verbanden tussen de Alpensinfonie en de milieuproblematiek kan ik nog verwijzen naar een uitgebreide verhandeling van B.Toliver, onder de noemer ecomusicologie.