Rijngoud 3

Is het toeval? De verdeling van Das Rheingold in 4 scenes, twee hoog in de bergen en twee diep beneden (onder de aarde en onder water) komt terug in de verdeling van de Ring in vier opera's, drie dagen en een vooravond. En die vooravond spelen we ook weer vier keer. Na een feestelijke première in onze eigen zaal, waar opvallend veel oud-collega's kwamen luisteren, live uitgezonden op medici-tv, volgde zaterdag een triomfantelijke avond in het Théâtre des ChampsElysées.

Het theater aan de Avenue Montaigne in Parijs voelt ook een beetje als onze eigen zaal. We hebben daar in de loop van de jaren vele gedenkwaardige concerten mogen geven, vaak twee of drie keer per seizoen. Die reeks werd met covid onderbroken dus dit voelde als thuiskomen. Een veel drogere akoestiek dan de Doelen, wat meestal betekent dat je meer moeite moet doen om een mooie klank te maken, maar in Parijs valt dat in de praktijk meestal erg mee. Het zorgt er met name voor dat je in het orkest andere stemmen beter hoort en voor de zangers is het vast ook gunstig. Het publiek, dat wel gewend is aan concertante opera op hoog niveau, brak na afloop de tent af en de Franse radio heeft het opgenomen voor latere uitzending. Het kan interessant zijn om later met enige afstand nog eens rustig de kwaliteit te beluisteren en te beoordelen. Al spelend ontgaat ons toch een groot deel van wat de zangers voor moois laten horen.

Dat moois van de zangers is beter te genieten als je het verhaal een beetje kunt volgen. Zanger Michael Volle noemt deze opera een 'Kammerspiel', waarbij dus de tekst en de verstaanbaarheid belangrijk zijn. Meer dan in de latere delen van de Ring , die meer en meer de lyrische kant op gaat. Daardoor kun je de gevoelige momenten misschien missen, hoewel ze er wel degelijk in zitten. Als Fasolt zingt over zijn liefde voor Freia dan ontroert Stephen Milling met een gevoelige diepe bas en als Fricka wanhopige pogingen doet haar man aan zich te binden, hem te overtuigen hoeveel ze van hem houdt raakt Jamie Barton zeker ook een gevoelige snaar. Maar de nadruk ligt waarschijnlijk meer op bijvoorbeeld het fysieke acteren van Samuel Youn, die als Alberich steeds een groot applaus krijgt. De interactie tussen Wotan en Loge, Volle en Gerhard Siegel blijft ook elke keer boeien.

Deze week is overigens ook de beurt aan het 'tussenprogramma' met Mahler, Alma en Gustav, en wat Silvestrov, als steun voor de Oekraïne. Met Mahlers Vierde gaan we het publiek in de Elbphilharmonie overtuigen en dat is wel toepasselijk. Mahler heeft als dirigent een belangrijk deel van zijn carrière aan de opera in Hamburg gedirigeerd, de jaren voordat hij aan de Hofoper in Wenen werd aangesteld en de opera's van Wagner, inclusief de Ring, vormden een belangrijk deel van zijn repertoire daar. Ook toen al had hij een grote reputatie als Wagner-dirigent en werd er nergens zoveel Wagner gespeeld als in Hamburg. Het seizoen eindigde altijd met een Wagner-cyclus in mei met steeds tien van de grote opera's, avond aan avond. Dirigent Bruno Walter, die daar zijn vriendschap en bewondering voor Mahler begon, noemt de Ring en de Meistersinger als de werken die het meeste indruk maakten. Hadden we daar nog maar wat van kunnen meemaken.

De Vierde symfonie componeert hij pas daarna als hij naar Wenen verhuisd is, maar iets van zijn Hamburgse ervaringen zal daar vast in verwerkt zijn. Ik verdenk Mahler er sowieso van veel elementen uit het opera-repertoire en dan vooral Wagner in zijn symfonieën te hebben verweven. Wie weet ontdekken we dit keer nog wat Rheingold in de Vierde. We hebben in ieder geval onze Freia als zangeres in het laatste deel, Das himmlische Leben.  En die heeft het zelfs nog met Mahler zelf gezongen: 

Rijngoud 2

 Het is een snelkookpan waarin we werken. Twee dagen na de eerste repetitie zaten we al in rokkostuum een generale te spelen. Met alles erop en eraan. Iedereen op het puntje van de stoel. Maar zelfs dat puntje gaat pijn doen na ruim twee en een half uur zitten en spelen. Rheingold is een van de kortste opera's van Wagner, maar als aaneengesloten muziek is het vast de langste. Een 1-acter in vier scenes. Die scenes zouden dan ook weer een afspiegeling zijn van de vier delen van de Ring. Met bijvoorbeeld Nibelheim als 3e scene waar Mime de Tarnhelm smeedt en in Siegfried  als derde opera ook Nothung probeert te herstellen. Siegfried speelden we ooit bij de eerste keer dat de productie van Audi bij DNO ging. Alweer lang geleden maar die smederij herinner ik me nog goed. Net als dat Nibelungen-motief, dat ritme dat eindeloos door blijft gaan en in Rheingold vooral bij ons in de cellopartij zit:

Het lijkt eenvoudig maar is lastig om echt goed uit te voeren en vol te blijven houden. Dat levert wel een van die krachtige effecten op waar Wagner zo goed in is. Veel laag C-snaar-werk,  passend bij de onderwereld waar die dwergen zich in bevinden.

En als we dan toch met de uitdagingen bezig zijn:  het Vorspiel. Het water van de Rijn dat steeds meer in beweging komt klinkt, bij een eindeloos gelijkblijvende harmonie, in voortdurende gebroken drieklanken, die steeds weer een beetje anders gevormd zijn. Een enkel nootje missen is geen ramp maar je moet bijblijven en voor je linkerhand is het flinke work out!

En dan zijn er nog een kleine zestig pagina's te gaan, met andere interessante hordes. Zoals de aankomst van Loge: 'Endlich, Loge!'. Deze sluwaard, de halfgod van het vuur, die zich overal uit weet te redden moet Wotan uit de problemen helpen. Dat slinkse, ongrijpbare heeft Wagner natuurlijk weer meesterlijk in een motief gevangen, waar wij regelmatig in verstrikt raken. Het gaat om een chromatische lijn die over meerdere stemmen in de celli en alten verdeeld is, op een manier waarop de lijnen elkaar steeds kruisen. Wat je ziet is niet wat je hoort, maar het effect is zo anders dan als je de chromatiek op een logische eenvoudige manier over de stemmen verdeelt: 

Iets vergelijkbaars doet Tsjaikovski jaren later aan het begin van de finale van zijn Pathétique maar dan in een veel langzamer tempo in alle strijkers met een enorme expressieve uitwerking. Elkaar als het ware omarmend. Bij Wagner moeten we allemaal, bijna als een soort ongedierte, over elkaar heen kruipend onze weg zien te vinden. Een uitdaging dus.

Natuurlijk is er ook, nog in beperktere mate dan later in de Ring, het gevoelige werk, de lyrische melodieën in de hogere regionen, de expressieve celloklank. Zoals wanneer Fasolt beschrijft waarom hij Freia als loon voor Walhalla wil hebben. Een grote stoere reus met een zwak voor deze mooie dame. Wagner gebruikt ons als cellosectie op veel verschillende manieren en vaak ook in ingewikkelde divisies. Dat zorgt voor aantrekkelijke en spannende momenten. Ongetwijfeld ook vanavond als we onze première in de Doelen hebben, met een rechtstreekse uitzending op medici tv. En dan is onze reis, die een week later in Baden Baden eindigt begonnen. Fahre wohl, Wotan!

Rijngoud 1

 Het is een uniek moment in de muziekgeschiedenis, een unieke manier om een opera te beginnen, om een opera-cyclus te beginnen. En we hebben er reikhalzend naar uitgekeken. Maar vanochtend was het dan zover. De eerste tonen van Das Rheingold en Yannick stond weer voor ons orkest. Ook nog steeds een beetje zijn orkest. Voor het eerst sinds Die Frau ohne Schatten. Voor het eerst sinds de pandemie die kort daarna in alle hevigheid losbarstte. En het lijkt alsof er in die ruim twee jaar bijna niets gebeurd is. En alsof Yannick vorige maand nog met ons musiceerde. Het voelde vertrouwd als vanouds. Maar een mooi en ook wel spannend avontuur gaat het zeker worden.

Yannick kan dat als geen ander zelf verwoorden. Een verhaal over menselijke emoties, over de waarde, de noodzaak om samen muziek te maken, voor publiek. En hoe graag hij juist met ons zijn eerste Ring-cyclus wil doen. Hoe hij ons in de tussentijd gevolgd heeft. Het was een goed, eerlijk en zinvol verhaal waar hij de repetitie mee begon met ook warme woorden over pianist Nicholas Angelic, afgelopen weekend overleden, een goede vriend van hem en ook van ons orkest. Heel gevarieerd repertoire hebben we met hem uitgevoerd, waaronder prachtige Brahms. En na die woorden kon Wagners accoord in Es groot, vanuit de diepte van de Rijn, woorden ingezet. Eerst nog even zonder de zangers. Die verrassing bleef tot de middag bewaard.

Na de lunch bleek welk een luxueus blik zangers is opengetrokken om deze productie tot een succes te maken. En dan praat ik niet over geld, waar natuurlijk ook sprake van is. Maar meer over de stembanden, de uitstraling, de overtuiging waarmee Wagners noten meteen al over ons werden uitgestrooid. En het enorme plezier waarmee dat gepaard gaat. Dat zal de moeilijke tijd van covid, die achter ons lijkt te liggen, vast nog versterkt hebben.

En het is zo'n genot dat bij onze concertante opzet mee te maken. Je ziet ze goed, je hoort ze goed. en zij horen ons goed. En als Michael Völle dan, met jarenlange Wagner-ervaring, zijn tekst kleurt kan Yannick ons vragen daarin mee te gaan en te reageren op die wisselingen. Een soort kamermuziek dus, maar dan op grote schaal. En dat gaat met vier uitvoeringen vast nog steeds beter werken. Zoals aan het eind van de opera met het zwaard-motief een teken van hoop gloort zijn wij al zeker van twee prachtige weken. Te beginnen met een minutenlang accord in Es groot:

Russische dirigenten

Onder de Russische musici die een keuze hebben moeten maken voor of tegen de regering van hun vaderland neemt Tugan Sokhiev een bijzondere en opvallende positie in. Hij wilde niet kiezen en gaf daarom niet alleen zijn positie als leider van het Bolsjoi Theater in Moskou op maar beëindigde ook de samenwerking met zijn orkest in Toulouse.  Hij was daar officieel geen chef meer, als ik het goed begrijp, maar zou daar nog veel concerten dirigeren. Een uniek statement dus. Ik ken althans geen andere voorbeelden. Zijn musici in Toulouse reageerden daarop met een eigen statement, onder het publiek uitgedeeld bij een concert dat hij gedirigeerd zou hebben. Daarin betreuren ze het beëindigen van de samenwerking en hopen op een spoedige verandering van de omstandigheden zodat een voortzetting van hun relatie weer mogelijk is. Sokhiev dirigeert nog verschillende andere orkesten en de openingen in zijn agenda zullen vast ook snel opgevuld worden. De Münchner Philharmoniker, waar Gergiev ontslagen is, had zich al gemeld.

Ook in Rotterdam hebben we Gergiev moeten laten gaan. Het leverde minder afgezegde concerten op dan in München maar pijn doet het zeker. Een verzoek om terug te keren, zoals in Toulouse, zit er voorlopig zeker niet in. We zullen het met de herinneringen moeten doen. Er zijn tenslotte veel mooie dingen die we met elkaar hebben meegemaakt op het podium. En hij heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de klank en de flexibiliteit van ons orkest. Maar als er dan zulke ingrijpende dingen gebeuren zoals de militaire agressie in de Oekraïne blijken we helaas in totaal verschillende werelden te leven. Hoe die wereld er nu voor Gergiev uitziet is voor mij moeilijk voor te stellen, maar de afstand die tussen hem en ons ontstaan is is op het podium niet te overbruggen. We hadden ons in een idealere wereld nog kunnen voorstellen dat hij met zijn contacten in de hoogste politieke kringen in oost en west aan een vreedzame oplossing had kunnen bijdragen maar het is overduidelijk aan welke kant hij nu staat. En misschien kan hij ook niet anders. Intussen heeft Poetin hem ook nog de leiding van het operagezelschap van Sokhiev in Moskou aangeboden.

De situatie met Gergiev is eigenlijk wel duidelijk, maar daaromheen lijkt het nog niet zo makkelijk om te bepalen welke effecten zo'n oorlog op het culturele leven zou moeten hebben. In de eerste weken is hier en daar Russisch repertoire, ook van voor de Sovjet-tijd, zelfs Tsjaikovski, van het programma gehaald of concerten zelfs afgezegd. Aan de andere kant werd bij het KCO de propagandistische Twaalfde symfonie van Sjostakovitsj juist wel weer uitgevoerd. Wel in combinatie met muziek uit de Oekraïne. Zelden zal hun volkslied zo vaak gehoord zijn, maar ook het werk van een levende componist als Silvestrov, die zijn land kon ontvluchten, blijkt nu hot. 

Je kunt een interessante vergelijking maken met hoe het er ruim honderd jaar geleden aan toe ging, toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak en de Duitse cultuur tegenover die van Frankrijk en Engeland stond. Veel grote kunstenaars en intellectuelen hebben toen een positie gekozen waar ze zich later wellicht voor geschaamd hebben. Alex Ross benoemt dat ook in zijn boek en komt met wat ontluisterende voorbeelden. Schönberg bijvoorbeeld die in een brief aan Alma Mahler schrijft dat er nu afgerekend kan worden met de muziek van Bizet, Stravinsky en Ravel. De Duitse cultuur als superieur. Onvoorstelbaar. Ook de orkestleden van Toulouse verwijzen ernaar als ze de reactie van Ravel in 1916 benoemen, die toen juist weigerde de actie te steunen om de Duitse muziek tot zwijgen te brengen. Thomas Mann koos de verkeerde kant en schreef zelfs een boek om de Duitse oorlogspolitiek te ondersteunen met Betrachtungen eines Unpolitischen terwijl Richard Strauss juist weigerde om zich aan te sluiten bij het Manifest van 93 waarin Duitse intellectuelen de vernietiging van o.m. de Universiteit en Bibliotheek van Leuven verdedigden dan ontkenden. In de Tweede Wereldoorlog lijken Strauss en Mann van plaats gewisseld, waarbij de schrijver het vanuit de Verenigde Staten natuurlijk een stuk makkelijker had. Maar het illustreert wel hoe ingewikkeld het soms kan zijn om als kunstenaar positie te kiezen. En dat geldt zeker ook voor Russische musici in deze tijd. Onlangs zag ik een lezenswaardig statement van dirigent Semyon Bychkov, Rus maar niet meer woonachtig in Rusland, waarin hij zich duidelijk uitspreekt onder meer in de verdediging voor die prachtige Russische cultuur: For creative freedom.

Ondertussen ben ik onlangs weer eens in Anna Karenina en geniet met volle teugen.