Woord

Er zijn weinig bijbelteksten die ik nog in mijn geheugen heb zitten maar het begin van het Johannes-evangelie is daar één van.
In den beginne was het Woord, en het Woord was bij God, en het Woord was God. Dit was in den beginne bij God.
Misschien wel de mooiste openingszin uit de hele Bijbel.
En een onmiskenbare verwijzing naar Genesis 1.

Ik moest er aan denken toen ik me op de concerten van deze week ging voorbereiden.
De Johannes Passion. Weleens maar niet vaak gespeeld.
En dan ontdek je weer dat de tekst van Johannes zo anders is dan die van Mattheus.
En hoe Bach dat in zijn muziek vertaalt.
En dat dirigent Gardiner daar beeldend over kan vertellen in zijn boek Music in the Castle of Heaven.
Hij kent de gave van het woord.

Johannes gebruikt veel minder woorden dan Mattheus. Soms zelfs te weinig voor Bachs doel en dan put hij nog wat uit het andere verhaal, zoals het moment van Petrus na zijn verloochening: und weinete bitterlich. Ook het beven van de aarde en scheuren van de voorhang komt bij Mattheus vandaan.
Alles kost in deze Passion minder tijd. Nauwelijks heeft Pilatus toegegeven aan het volk of Jezus is al met zijn kruis onderweg naar Golgotha. En voor het moment van overlijden gebruikt de evangelist zijn kortste recitatief. Één enkele maat: Und neiget das Haupt und verschied.
Kort maar krachtig. Heel krachtig.

De rol van Pilatus is een interessante en niet eens onsympathiek. Vooral de tegenstelling tussen de confrontatie met het publiek buiten en de dialoog, als het ware onder vier ogen, met Jezus binnen werkt heel sterk. En de momenten die Bach kiest om het verhaal te onderbreken voor een reactie van de gemeente, zoals wanneer Jezus over zijn koningschap heeft gesproken, Ach grosser König, na het bevel van Pilatus tot geselen, de bas- en de tenoraria, en als Pilatus een manier wil vinden om hem vrij te kunnen laten, Durch dein Gefängnis.

Ook onze dirigent van deze week, John Butt, heeft al menige tekst gepubliceerd, zelfs een boek over de beide passies van Bach, Bach's dialogue with modernity.  Hij benadrukt ook tijdens de repetities dat het voor Bach in deze muziek niet alleen om de gebeurtenissen rond de jaartelling ging, maar meer nog om zijn eigen tijdgenoten en, in het verlengde daarvan, om de luisteraar van nu. Die luisteraar wordt in de Doelen ook deelnemer desgewenst. Het publiek mag twee koralen meezingen.
Butts aanwijzingen voor het koor gaan met name over de tekst, het belang van bepaalde woorden en daarmee ook de manier waarop ze worden uitgesproken. De evangelist zou tevreden zijn.

Maar hij heeft het ook over de symmetrie in het werk, met als centrale punt het koraal Durch dein Gefängnis: 

Het vormt als onderbreking midden in de berechtingsscene een moment voor de gemeente om de centrale theologische boodschap te overdenken over de vrijheid die de mensen gegeven is door de opoffering van Christus. Het koor ervoor en erna hebben dezelfde muziek in een verschillende toonsoort, eerste over de Joodse wet en vervolgens over de gehoorzaamheid aan de keizer.

Ik heb als tutti-cellist niet heel veel te spelen, de meeste noten zijn voor de cellist in het continuo, maar het is fantastisch om al die koralen te spelen. Eenvoudige melodieën die steeds op een verrassende en expressieve manier zijn geharmoniseerd. Wat een rijkdom.
En de kans om lekker te luisteren naar de zangers. De alt-aria met gamba, Es ist vollbracht, is dan een van mijn favorieten, en niet in de eerste plaats omdat Beethoven die melodie in zijn Derde cellosonate heeft gebruikt. De reden daarvan - of zou het toeval zijn? - hoop ik nog eens te ontdekken.

.