Het is inmiddels hoog tijd voor een volgende stap in de reeks RPhO-brochures met seizoen 75-76, misschien wel de mooiste van de reeks. Of in ieder geval leuk om al die oud-collega's op de foto te zien, onder de regenboog, en de namen te lezen. En de groepsdynamiek die er uit spreekt. Hoe zou het orkest van vandaag er op zo'n foto uitzien? Ik denk dat onze laatste groepsfoto's bij een podiumsessie genomen zijn, ik weet niet meer wanneer, maar dat is wel iets heel anders. Hierop zie je niet wie wat speelt, wie aanvoerder is of zelfs dirigent. Edo de Waart staat erbij, bijna achteraan in het midden, en valt totaal niet op. Het zijn allemaal sterke individuën, nog in hoofdzaak mannen, een minderheid met stropdas, een enkeling met een sigaret in de mond. Hadden het ook havenarbeiders kunnen zijn, of personeel van De Bijenkorf? Het gezelschap wordt wervend omschreven als 'een ensemble waarvan je alleen al kunt zien dat het van muziek houdt'. Het zal wel. Ik zie het niet.
Het was de tijd dat de wereld veroverd moest worden. Plaatopnames, buitenlandse concerten. Het succes van een Amerika-tournee wordt genoemd, 'A great orchestra'. Maar ook de frustratie van de onderwaardering vanuit Den Haag. 'P.S. Op deze foto staan helaas maar 88 orkestleden. Zo groot denkt het Rijk nog steeds dat het R.Ph.O. is. Dat wij dankzij onze stad in feite met z'n 112en zijn is een andere zaak.' Rotterdam was trots op zijn orkest, en het orkest was blij met zijn chef-dirigent. Er wordt gewaarschuwd niet te lang te wachten met het kopen van een abonnement: 'Edo's succesformule blijkt te werken. Succesformule? Ja, een programmapolitiek die eerlijk is en duidelijk. Een programmering die weliswaar ook onbekender repertoire brengt naast het vertrouwde. maar die u niet dwingt een grote hoeveelheid muziek te horen waarvan u waarschijnlijk niet gediend bent.' De chef-dirigent als programmeur, wat heeft dat opgeleverd?
Een groot aantal eigen orkestleden worden als solist gepresenteerd, zeven in getal. En dan heb ik Gerard Hettema nog niet meegerekend. Het zegt ook wel wat dat hij wordt genoemd bij de concertmeestersolo in Ein Heldenleben van Strauss. Tegenwoordig is zoiets nog niet bekend bij het maken van de brochure. De lijst internationale vioolsolisten is indrukwekkend met o.m. Francescatti, Ferras, Schneiderhan, Chung en Szeryng, die dit keer het Vioolconcert van Berg mag presenteren. Tegenwoordig is het een componist die marketingafdelingen nerveus maakt maar in die jaren lijkt het Concert bijna een vast onderdeel van het seizoen. Ik overdrijf een beetje, want 74-75 werd overgeslagen en in 73-74 stond het wel geprogrammeerd maar heeft Stern een ander Vioolconcert gespeeld.
Misschien is het interessant om te zien hoe de 'programmapolitiek' van Edo met zo'n toch wel modern werk omging. Hoe werd het gepresenteerd? In 71-72 was het USO, Utrechts Symfonie Orkest, ervoor uitgenodigd met David Zinman als dirigent, en solist Isidor Lateiner. Een feestelijke Mozart-symfonie (Haffner) opende de avond en na de pauze klonk nog La Mer, voorafgegaan door Decoration Day van Ives. Ook geen dagelijkse kost, en de samenhang ontgaat mij. Die lijkt meer aanwezig als Menuhin een jaar later de Berg komt spelen, voorafgegaan door een orgelconcert van Händel. Na de pauze mag solist Arie Keijzer schitteren in de Orgelsymfonie van Saint-Saëns. Berg grijpt terug op Bach en suggereert orgelklanken in zijn koraal, maar voor het overige zal dit voor het publiek vooral voor een aangename afwisseling hebben gezorgd. Overigens hadden de abonnement-houders een paar weken eerder Bergs Drie Orkeststukken kunnen horen. Als Stern in 1973 komt, en uiteindelijk Beethoven speelt, dirigeert De Waart als opening de Bach-cantate nr. 60, waaruit het koraal Es ist genug door Berg uitgebreid in zijn Vioolconcert is geciteerd. Jammer dat die link wegviel, hoewel ik er niet zeker van ben dat dat goed zou werken. Na de pauze een stuk van Van Vlijmen en een symfonie van Mozart. In 1975 is Telemann gekozen als componist uit de barok met een 'Concert in D', welke dat ook moge zijn. De Militaire symfonie van Haydn completeert de eerste helft. Berg komt na de pauze en de Haydn-variaties sluiten de avond af. Eigenlijk best een sympathiek programma met vier verschillende stijlperiodes , de symfonie voor de pauze, het soloconcert in de tweede helft en een variatie-werk, dat vaker als ouverture wordt geprogrammeerd, als slot. Hoewel dat thema eigenlijk niet van Haydn is, zal die link vast bedacht zijn.
Tijd voor een zijpaadje. Programmeren is een kunst en een van de weinige boeken die daarover geschreven zijn, voor zover mij bekend en alleen daarom al belangwekkend, is van de hand van Maarten Brandt. Onder de titel Klinkende alchemie heeft hij een grote hoeveelheid muziekessays verzameld, die met name het programmeren van symfonische concerten behandelen. Ik had mijn exemplaar vorig jaar aan een collega geschonken, toen hij een carrière-switch maakte, en was nu verrast dat het niet meer in de handel is. Met enige moeite is het me onlangs toch gelukt weer een gebruikte versie aan te schaffen en ben ik nu benieuwd op welke manier dit Vioolconcert van Berg aan de orde komt. Ik zal me vooral beperken tot de voorbeelden die MB noemt en zal wellicht later proberen dieper op de achterliggende gedachten in te gaan. Hij geeft namelijk wel drie verschillende programma's die zijn waardering kunnen opwekken. Het eerste is van Jan Zekveld, niet de minste, voor de NPS-matinee in 2004, met als tweede helft Die Jakobsleiter van Schönberg. Twaalftoonsmuziek, Tweede Weense School, leraar-leerling. Het tweede voorbeeld komt van de hand van Henk Guittart, maar is blijkbaar nooit in praktijk gebracht. Daarin vormt de Derde van Bruckner (versie 1889/90) de hoofdmoot en klinkt als inleiding de Ouverture Die Fledermaus. Het idee lijkt mij duidelijk, en overtuigend, maar ik zou me ook kunnen voorstellen dat bijvoorbeeld de eerste versie van de Bruckner-symfonie nog beter kan werken. Een derde voorbeeld komt van de hand van Brandt zelf, uit een voorstel voor een 'ideaal concertseizoen', zestien spannende programma's op een rij. Hier staat het concert van Berg ingeklemd tussen de Blazerssymfonieën van Stravinsky en de Derde van Beethoven. Daar ga ik nog eens goed over nadenken. Zelf zou ik graag nog Schubert in de strijd gooien.
Om nog even terug te keren naar de aanleiding, de RPhO-brochure van 75-76: ik ontdekte wat verrassende Rotterdamse elementen. De Amerikaanse dirigent James DePriest zou ooit enkele jaren in de Maasstad hebben gewoond maar ook Ed Spanjaard wordt als stadgenoot opgevoerd. Ik wist het niet en kan het in zijn biografie ook niet terugvinden, maar dat kan geen vergissing zijn. Misschien nog het leukste Rotterdamse element vind ik de Ouverture waar De Waart het eerste concert mee opent, namelijk Iwan en Pauleska van Wouter Hutschenruyter. Ik heb het nooit eerder gehoord maar het lijkt me heerlijk om eens te spelen.
