Herdenken

Het Koningslied mag inmiddels wel als een mislukt project worden beschouwd, met een componist als slachtoffer en een nieuw voorbeeld van de macht van facebook, of was het twitter.
Maar wie vond er eigenlijk dat we een lied nodig hadden en dat iedereen daaraan mee kon helpen?
Cultuur voor en door het volk.
Het Oranje Boven is voor dit doel toch onovertroffen en zal volgende week ook vast uit de meeste kelen klinken.
Alleen het ritme gaat nu een probleem opleveren.
Hoe verander je 'leve de koningin' in 'leve de koning'?
Dáár had beter een commissie van wijze bn-ers op gezet kunnen worden.
Of houden we gewoon vast aan de koningin, de nieuwe koningin?
Het lied voor Maxima.
Met desnoods een tango-versie van Carel Kraayenhof.

Het Koningslied heeft natuurlijk niet alleen voor schaamte maar ook voor veel vermaak gezorgd.
Als Yannick vandaag met drie vingers aangeeft dat we aan het derde deel gaan beginnen is de stamppot niet van de lucht.
Sjostakovitsj 7 staat op de lessenaars.
Lang niet gespeeld door het orkest en voor Yannick zelfs een premiere.
Hoe toepasselijk het is dit stuk nu te spelen blijkt als je de krankzinnige geschiedenis rond die gigantische symfonie bekijkt. Want, afgezien van koninginnedag, nu kroningsdag, bereidt men zich in de laatste week van april traditioneel al voor op de herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.

En welke symfonie kan meer symbool staan voor de waanzin van die oorlog dan de Zevende van Sjostakovitsj?

19 juli 1941 begon hij met componeren.
Geïnspireerd, gevoed door de oorlog?
Op 22 juni waren de Duitsers Rusland binnengevallen.
Tot die tijd waren ze bondgenoten, nazi's en communisten! In 1939 hadden ze gezamenlijk Polen onder de voet gelopen en verdeeld. Hoe zou de Russische intelligentsia daarover gedacht hebben? 8 augustus verschenen de eerste Duitse vliegtuigen boven Leningrad en begon een beleg dat tot februari 1944 zou duren, meer dan negenhonderd dagen.

Al spoedig werden kunstenaars uit de stad geëvacueerd.
Steeds sloeg Sjostakovitsj het aanbod af om mee te gaan, omdat hij de stad wilde verdedigen en bij zijn familie wilde blijven.
Tot het leger werd hij niet toegelaten maar een taak als brandwacht heeft hij maandenlang vervuld.
Een foto van hem met helm op was natuurlijk mooi propagandamateriaal.
Uiteindelijk zou hij eind augustus met zijn gezin meereizen met de Lenin Film Studio's naar Alma Ata, maar het was al te laat. Ook de laatste spoorlijn werd inmiddels door de Duitsers geblokkeerd.
Bombardementen werden steeds erger, voedselvoorraden vernietigd en veel gebouwen gingen in vlammen op. De componist werkte gestaag door aan zijn symfonie en op 17 september sprak hij de bevolking via de radio toe: 'Een uur geleden voltooide ik het tweede deel van mijn meest recente grote orkestrale compositie'. Hij stak ze een hart onder de riem. 'Het leven gaat door in onze stad.'.
Een week na zijn 35ste verjaardag op 25 september, ook het derde deel is dan inmiddels voltooid, verlaat hij de stad op bevel van hogerhand met het vliegtuig, en via Moskou vestigt hij zich tenslotte in Kuibyshev, een stad aan de Wolga, ver genoeg van het front. Met kerstmis was de symfonie af en het hele land in spanning naar het resultaat.

Het Philharmonisch Orkest van Leningrad, het orkest van Mravinsky zat in Novosibirsk, maar Samuel Samosud en zijn orkest van het Bolshoi Theater waren in Kuibyshev. Zij zouden de wereldpremiere gaan verzorgen. Valentin Zhuk, jarenlang concertmeester van ons Radio Symfonie Orkest, toen het nog bestond, heeft me weleens verteld over de opgewonden sfeer tijdens de repetities. Zijn vader was concertmeester van het orkest, dus hij heeft het als kleine jongen van nabij meegemaakt. Hij had nog een partituur van de symfonie die toen gebruikt zou zijn.
5 maart was de premiere en een paar weken later klonk het vier keer in Moskou.
Een opname van een van die uitvoeringen ging de wereld rond en iedereen wilde het uitvoeren.
Met name in de Verenigde Staten barstte een concurrentiestrijd los over wie het recht op de Amerikaanse premiere kreeg.

Maar het belangrijkste was natuurlijk de premiere in de stad aan welke het was opgedragen.
Maar waar haalde men de musici vandaan?
De meesten hadden de stad op tijd verlaten, alleen het radio-orkest was achtergebleven, maar voor zover de leden nog in leven waren waren ze door de honger ernstig verzwakt of vochten ze aan het front.
Toch is het gelukt om een orkest samen te stellen en in maart vond een eerste repetitie plaats met een man of dertig. Al na een kwartier moest worden gepauzeerd, omdat men het gewoon niet volhield. Men vond de uitvoering echter van zo'n belang dat de musici extra voedselrantsoenen ontvingen en de dirigent een appartement dicht bij de zaal.
Één keer is het gelukt de symfonie in zijn geheel te spelen voor de definitieve uitvoering op 9 augustus.
Dat was ook de datum waarop Hitler de overwinning had willen vieren, maar die kwam niet.
Het Soviet-leger hield voorafgaand zelfs een speciaal offensief, operatie 'Windvlaag', om het concert zo ongestoord mogelijk te laten verlopen!

Hoe anders is dan het verhaal van dirigenten als Koussevitzky en Ormandy, die van tevoren al de rechten voor de Amerikaanse premiere opeisten. Stokowsky en Rodzinski benaderden de Russische ambassadeur in Washington, maar het werd Toscanini, waarschijnlijk toch de meest beroemde dirigent van die dagen, die de eer te beurt viel.
Sjostakovitsj was hot en deze uitvoering een media-hype van jewelste.
Bartok, als armoedige Hongaarse banneling in de Verenigde Staten woonachtig, zal zich er hevig aan geërgerd hebben. Het thema waarmee in het eerste deel de invasie van de nazi-troepen zou worden verbeeld, twaalf keer herhaald met een gigantisch crescendo, was het meest populair (vanaf 05.50):

Bartok citeert het dalende motief daaruit als een banaal klarinet-wijsje in het vierde deel van zijn Concert voor Orkest uit 1943 (vanaf 2.03) : 

Deze hele geschiedenis voegt natuurlijk niets toe aan de waarde van de partituur.
De omstandigheden waaronder gecomponeerd moest worden hebben de muziek zeker gekleurd, maar het is goed mogelijk dat Shostkovitsj de symfonie al gedeeltelijk in zijn hoofd had voordat Hitler de Sovjet-Unie binnenviel, en dat het net zo goed een aanklacht tegen het regime van Stalin als dat van Hitler is.
Op het hoogtepunt van het invasiethema  ( op 15.30, dus na bijna tien minuten!) duikt ineens een klezmer-thema op. Een Joods motief dat in nazi-Duitsland en het Sovjet-Rusland van die dagen met evenveel recht symbool kan staan voor onderdrukking.

Een vergelijking is wel gemaakt met de gedichten die Anna Achmatova rond 1940 schreef over de Stalin-terreur onder de titel Requiem.
Ik heb alleen een Engelse vertaling.
Hier is een passage uit 'Epilogue II':

Once more the day of remembrance draws near.
I sea, I hear, I feel you:

The one they almost had to drag at the end,
And the one who tramps her native land no more,

And the one who, tossing her beautiful head,
Said: "Coming here's like coming home."

I'd like to name them all by name,
But the list has been confiscated and is nowhere to be found.

I have woven a wide mantle for them
From their meager, overheard words.

I will remember them always and everywhere,
I will never forget them no matter what comes.

And if they gag my exhausted mouth
Through which a hundred million scream,

Then may the people remember me
On the eve of my remembrance day.

......