Negen

Had Beethoven ooit kunnen vermoeden wat hij met zijn laatste symfonie allemaal zou losmaken?
Nou ja, 'losmaken'?
Brahms heeft er vooral last van gehad, en het kostte hem vele jaren voordat hij zich met zijn Eerste symfonie kon bevrijden uit de schaduw van de grote Beethoven. Maar die Negende is dan ook nog duidelijk te horen in het thema van de finale.
En de bewondering die Brahms enkele decennia na Beethovens dood toonde, werd gedeeld door zijn tegenspeler Wagner, voor wie de Negende een van de hoogtepunten van de Westerse cultuur was. Maar ook zijn volgeling Bruckner, die in zijn Achtste het openingsritme van Beethoven citeert en voor zijn (onvoltooide) Negende dezelfde toonsoort als Beethoven kiest.

En Mahler natuurlijk.
Mahler was betrokken bij het Beethoven-fries, dat Gustav Klimt in het gebouw van de Sezession schilderde. Onderwerp van het kunstwerk is de Negende en Mahler zelf staat als ridder afgebeeld. En dat was slechts een onderdeel van de Weense heldenverering.
Maar Mahler had ook een grote angst voor de Negende, de Negende die hij zelf zou componeren.
Hij was ervan overtuigd dat het zijn laatste zou worden, door het noodlot bepaald, en gaf de symfonie na zijn Achtste geen nummer, maar noemde het Das Lied von der Erde.
De Negende die hij daarna schreef was dan eigenlijk zijn Tiende en dus was hij uit de gevarenzone.
Hoe naief.
Maar naiviteit is ook een belangrijk element in de muziek van Mahler.

Dat geldt bepaald niet voor Sjostakovitsj.
Humor, ironie, sarcasme. Dat zeker.
En hij bewonderde Beethoven natuurlijk, Mahler zeker ook.
Maar zijn Negende symfonie zou een heel ander verhaal worden. 
Nummer 7 en 8 waren tijdens de oorlog gecomponeerd.
Grote stukken, vol bezet.
Nummer 9 zou een overwinningssymfonie kunnen worden.
Moeten worden.
Met alle toeters en bellen, koor, solisten, het hele circus.
Dat was de verwachting.
Niet alleen van Stalin en de Partij, maar eigenlijk van de hele wereld.
Dat heeft hij niet gedaan.
Hij schrijft juist zijn kortste en meest luchthartige symfonie, als geheel zelfs korter dan een eerste deel van de Zevende of de Achtste. Dat is het bekende verhaal over de Negende.
Ongetwijfeld een belangrijke reden waarom hij in 1948 weer in ongenade valt.
Een moedige keuze dus.
De spanning bij de premiere op 3 november 1945 moet te snijden zijn geweest.

Wat ik niet wist was dat Sjostakovitsj wel degelijk met een grootse symfonie begonnen is.
In januari 1945 begonnen en zover voltooid dat hij aan zijn vrienden een behoorlijk stuk kon laten horen op de piano. Muziek die totaal anders was dan wat we nu als Negende kennen.
Wat ik ook niet wist is dat dat manuscript niet verloren is gegaan, maar een tiental jaren geleden in een Russisch archief opdook.
Roshdestvenski dirigeerde een wereldpremiere in 2006 en Naxos zette een versie als laatste nummer op een cd vol filmmuziek e.d.
In de toelichting staat het verhaal van de vondst

Over de beweegredenen om een 'afwijkende' Negende te schrijven, ver verwijderd van Beethovens grote voorbeeld, is te weinig bekend om niet te gaan zoeken naar een boodschap in de muziek die hij gepubliceerd heeft. En waar anders dan in het deel dat afwijkt van de rest, waarin een enkel instrument de aandacht op zich vestigt?
Het vierde deel bevat een van de grote fagotsolo's uit het repertoire, ingeleid door een imposante koperpassage. Als de aankondiging van een koning of een priester in een opera:

Tussen alle groteske passages is dit een moment van rust, van inkeer.
Je kunt er van alles bij verzinnen, ik zal het niet doen.
Pablo Heras-Cassado, die het stuk deze week bij ons brengt, is niet het type dirigent dat uitleg geeft over de inhoud of de historische situatie. Dat hoeft ook niet. Pieter Nuijtten zal de melodie vast indringend spelen.
En je kunt je afvragen of je deze muziek niet gewoon kunt beluisteren zonder het hele verhaal eromheen.
Ik zag op internet wel een uitleg van Daan Admiraal die een verbinding legt met het 'Wir arme Leut'-motief uit Wozzeck, van Alban Berg. Het zou mooi zijn, maar ik heb het er niet in kunnen ontdekken.
Wat ik verhelderender vond was het zien van de schetsen voor dit deel.
De eerste drie regels van deze pagina zijn gebruikt voor het vierde deel, waarbij de noten voor de fagot veel vluchtiger en bijna willekeurig zijn neergepend, tussen de heldere koperpassages. Tot het moment dat de fagot overgaat naar de finale. En dan begint spoedig het 'circus' weer.

Misschien is de climax van de finale nog wel de duidelijkste illustratie van de dubbele bodem van deze muziek, waarin de verheerlijking van de overwinning op Hitler op de korrel wordt genomen, vanaf  4:52: