Amadeus

De vrije tijd die de vakantie biedt heeft ook dit jaar weer een paar mooie leeservaringen opgeleverd.
Ik zal hier niet al die boeken aanprijzen, maar één raakt nog wel de klassieke muziekwereld zonder als vakliteratuur te worden beschouwd. Ik herinner tenminste nog goed hoeveel impact de film Amadeus destijds, halverwege de jaren 80, had op de populariteit van de muziek van Mozart. En daarmee ook op de programmering van orkesten en ensembles.
Ook ik was erg enthousiast over de film van Milos Forman, met bepaalde scenes in mijn geheugen gegrift, en het heeft mijn beeld van deze componist en zijn muziek ook nog wel beïnvloed. Zonder de illusie te hebben, overigens, dat hier een historisch verantwoord verhaal werd verteld. Maar het liet op zijn minst een kant van Mozart zien die niet zo bekend was en de rol van de muziek werkte heel sterk.

Deze zomer kreeg ik, meelezend met de leeslijst van mijn dochter, de originele tekst van het toneelstuk van Peter Shaffer onder ogen. En dat was genieten!
Ik heb de film nooit als theaterstuk beschouwd, terwijl het wel degelijk een successtuk is van een van de grote Engelse toneelschrijvers. En dan merk ik hoe enerverend het is om een toneeltekst te lezen, met alle aanwijzingen die erbij staan. En hoe je daar in je hoofd een ideale voorstelling van kunt maken.Ik kan het iedereen aanraden.
Dat stuk zou eens moeten worden opgevoerd in een Nederlandse vertaling, denk ik dan.
Maar dat is natuurlijk allang gebeurd. Blijkbaar heeft Jeroen Krabbé er in 2005 zijn 40-jarig jubileum mee gevierd, maar ik moet toegeven dat ik het gemist heb.
In Londen gaat het nog steeds in ongetwijfeld een prachtige productie.
Met in de hoofdrol een acteur uit Zimbabwe, blijkbaar met groot succes.

Die hoofdrol, en oorspronkelijk ook de titelrol, is natuurlijk Salieri.
Ook in de film ideaal bezet met F. Murray Abraham:

Hij is overigens ook te horen bij de BBC als lezer van de tekst in de vorm van een monoloog.
Wat je allemaal niet kunt doen met zo'n meesterlijk drama!
Shaffer kan dat zelf nog het beste vertellen.

Er waren nogal wat elementen in de tekst die ik me niet herinnerde van de film.
Een film volgt natuurlijk andere regels, maar Shaffer is intensief betrokken geweest bij de vertaling naar het witte doek, dus de geest zal zeker behouden zijn.
Bij het lezen trof me nog sterker de motivatie van Salieri, die meer een strijd voert met God dan met een concurrent. Zijn vrome leven tegenover de losbol Mozart. En hoe onrechtvaardig het talent dan verdeeld is. Amadeus, de door God geliefde, door Salieri gehate.
Een speciale rol is weggelegd voor twee figuren, de 'venticelli' die regelmatig samen commentaar leveren. Een venticello is een briesje, maar hier zijn het een soort spionnen die Salieri van informatie voorzien.
En die aria uit Le nozze di Figaro die uit Salieri's welkomstmars ontstaat, in de film en in het stuk, hoort Salieri later weer terug als hij bij een opera-uitvoering in de zaal zit. Salieri helpt niet, zoals in de film, met het uitschrijven van het Requiem maar verschijnt als gemaskerde opdrachtgever.
Hij smeekt Mozart om te sterven: God does not love you, Amadeus! God does not love! He only use! (...) He had finished with you! All you can do now is die!'
Mozart roept zijn vader aan en keert terug naar de spelletjes uit zijn jeugd, sterft tenslotte in de armen van Constanze. Een sterk dramatisch verloop dat je zo voor je ziet.
Er zijn talloze verschillen, lees ook dit artikel, belangrijkste is dat de tekst ook zonder het beeld sterk werkt.

Veel van de muziek staat al in de tekst van Shaffer, soms anders dan bij de film, vaak ook hetzelfde.
Bij een uitvoering in het theater is dat nog wel een gedoe, bij het lezen kun je dat in je hoofd mee laten klinken.
Muziek zal bij andere stukken van Shaffer ontbreken, maar ik zal er zeker wat van gaan lezen.
Eerst met Mozart op tournee: de Haffner symfonie staat op het repertoire van onze jubileumtournee die donderdag in Santander begint en anderhalve week later in de Philharmonie van Berlijn eindigt: mijn debuut in de legendarische zaal.