Joodse Sjostakovitsj?

Ik heb afgelopen jaar voor de dvd-uitgave van de Yannick-documentaire en een beeldregistratie van de Vierde van Sjostakovitsj een verhaaltje mogen schrijven en daarin benadrukt hoe bijzonder de relatie is van het orkest met juist die symfonie. Het is opvallend hoe vaak we het stuk, dat elders niet zo heel populair is, hebben gespeeld en vooral ook welke topdirigenten daarbij betrokken waren. Van Rozhdestvensky en Haitink tot Gergiev en de zoon van de componist. En uit diverse recensies van de versie op cd, die in de jubileumbox is opgenomen, blijkt dat Yannick daar een zeer overtuigend en heel eigen verhaal aan heeft toegevoegd.
Maar op het programma van zijn eerste concerten als chef-dirigent, en zijn eerste buitenlandse tournee, met het orkest stond de Vijfde symfonie van Sjostakovitsj. Het zou interessant zijn beide uitvoeringen te vergelijken, met een afstand van bijna tien jaar, maar ik vermoed dat daar toen geen microfoons bij hebben gestaan.

Die komen deze week wel als Lahav deze week met ons dezelfde Vijfde op zijn 'inauguratie' uitvoert.

Zelfs de camera's van medici-tv zullen aanwezig zijn.
Die Vijfde is gebruikelijker repertoire dan de Vierde, zeker een van de meest gespeelde symfonieën van de Russische meester, maar ik beschouw het toch als een groot toeval dat beide heren exact dezelfde noten bij eenzelfde gelegenheid bij hetzelfde orkest dirigeren. Dat zal Lahav niet bewust hebben gedaan.
En je kunt Gergiev er zelfs bijna ook nog aan toevoegen want die dirigeerde de partituur al in zijn tweede programma in Rotterdam, vlak na zijn debuut, november 1988. Chefdirigent was hij toen nog niet, dat zou nog een paar jaar duren, maar het mag in dit verband toch zeker genoemd worden.

Zowel de Vierde als de Vijfde zijn nauw verbonden met een dramatische, misschien wel de meest dramatische periode in het leven van de componist. Van de ene op de andere dag was de uiterst succesvolle Sjostakovitsj in ongenade gevallen bij de machtige Stalin. Het was de dag dat er een vernietigende recensie over zijn opera in de Pravda verscheen. De Vierde was toen in wording maar kon uiteindelijk niet uitgevoerd worden. Te gevaarlijk. Die klonk pas een kwart eeuw later. De Vijfde viel wel goed, als 'antwoord van een Sovjetkunstenaar op terechte kritiek', aldus de componist. Velen dachten dat Sjostakovitsj gezwicht was voor de Partij, voor Stalin. Velen in het Westen en gelukkig ook velen binnen het Kremlin. Inmiddels weten we beter, luisteren we anders naar deze muziek.
De oude Kurt Sanderling, ooit een gewaardeerde en regelmatig terugkerende gast in Rotterdam, was ooggetuige en maakt veel duidelijk in deze registratie van repetitiefragmenten:

Laat u niet van de wijs brengen door de ondertitels maar luister vooral naar het goed verstaanbare Duits. Een boeiend verhaal.

Overigens krijg ik niet de indruk dat deze achterliggende gedachten en verhalen een grote rol spelen voor Lahav. Hij is niet zo van de verhalen. Hij benadert de partituur vooral naar wat er in de noten staat. Ritme, dynamiek, accoorden, balans. En het wordt zeker weer heel anders dan wat zijn voorgangers hebben gedaan.
Ik weet niet zeker waarom hij dit stuk voor zijn inauguratie (gebruikten we deze term vroeger ook?) heeft uitgekozen, maar ik las wel ergens een theorie dat dit het eerste werk van Sjostakovitsj is waarin hij Joodse thema's heeft verwerkt. Hij was niet Joods maar vereenzelvigde zich nog weleens met het lot van hen die verdrukt en geïsoleerd werden, zeker in de Sovjet Unie van Stalin. Meestal wordt het Tweede pianotrio uit de oorlogsjaren, het Achtste kwartet en natuurlijk de liederen Uit Joodse volkspoëzie in dit verband genoemd.
Maar het thema dat de hobo in het Largo uit de Vijfde symfonie brengt, blijkt een citaat te zijn van het 'Amen' uit de Joodse liturgie. Hetzelfde thema gebruikt Bernstein later in zijn Jeremiah symphony (1942). Daar is het verband natuurlijk veel duidelijker.
En het biedt een extra reden voor Lahav, als Israeliër, om juist deze veel gespeelde symfonie bij ons te dirigeren. De hobo speelt het thema vanaf 5:18: