Musikalische Schabernach

Richard Strauss heeft best veel brieven geschreven.
Daaronder natuurlijk ook legio aan dirigenten en andere musici, zoals Mengelberg en Wüllner.
Maar het valt me tegen hoeveel hij daarin toelicht over zijn eigen stukken.
De komende week staat Till Eulenspiegel op het programma.
Daar moet toch wat leuks over te vinden zijn.

Franz Wüllner zou in Keulen de premiere dirigeren.
Strauss kon daar niet bij zijn, vanwege verplichtingen in München.
Toch vertelt hij helaas weinig meer dan er in de partituur staat:
Hoffentlich gefällt Ihnen "Eulenspiegel"! Er ist sehr schwer u. sehr lustig: lassen Sie's ja nicht an Drastik fehlen. Ich empfehle Ihnen die erste Probe zu teilen; die Holzbläser sind sehr schwer, besonders der DClarinettist (als Hauptvertreter des "Schalkes") muss eine Virtuose sein. (26 sept. 1895)
Dat komt wel goed bij ons, met Jan Jansen.
Wel opvallend dat hij de hoorn niet noemt, maar misschien was dat meer vanzelfsprekend voor hem.
De D-klarinet, net iets groter dan de Es-klarinet, wordt maar zelden gebruikt in het orkestrepertoire.
Overigens zitten er voor bijna alle instrumenten wel virtuoze passages in, die dan ook nog 'lustig' moeten klinken. Toch is het een van mijn favoriete symfonische Strauss-stukken, samen met Don Quixote natuurlijk, maar die komt binnenkort ook weer langs. De lengte van het stuk, de enorme hoeveelheid humoristische details, de kracht van de verbeelding. Briljant.

Wüllner heeft hem nog wel gevraagd uit te leggen waar de muziek over gaat, als tekst voor het programmaboek van de premiere, maar hij antwoordt dan met een telegram: analyse mir unmöglich. aller witz in toenen ausgegeben.
Later stuurt hij hem een brief, met wat gegevens, zoals de twee Eulenspiegel-thema's, eindigend met de zin: Seien Sie herzlich gegrüsst und lassen Sie diesmal die lustigen Kölner raten, was ihnen ein Schalk für musikalischen Schabernach angetan hat. (22 okt. 1895)

Gelukkig heeft hij later, voor een boekje van Wilhelm Mauke over dit stuk, wat aantekeningen in de partituur genoteerd. Ik zal de tijdsaanduidingen erbij zetten, passend bij een uitvoering van Lorin Maazel en het orkest van de Bayerische Rundfunk:

Es war einmal ein Schalksnarr
Namens "Till Eulenspiegel"  - 0:55
Der war ein arger Kobold  - 1:42
Auf zu neuen Streichen  - 2:18
Wartet nur Ihr Duckmäuser  - 2:54
Hop! zu Pferde mitten durch die Marktweiber  - 3:36
Mit Siebenmeilenstiefeln kneift er aus  - 3:54
In einem Mauseloch versteckt  - 4:03
Als Pastor verkleidet trieft er von Salbung und Moral  - 4:26
Doch aus der grossen Zehe guckt der Schelm hervor  - 4:57
Fasst ihn ob des Spottes mit der Religion doch ein heimliches Grauen vor dem Ende  - 5:15
Till als Kavalier zarte Höflichkeiten mit schönen Mädchen tauschend  - 5:46
Er wirbt um sie  - 6:03
Ein feiner Korb ist auch ein Korb   - 6:31
Schwört Rache zu nehmen an der ganzen Menschheit   - 6:54
Philistermotiv    - 7:27
Nachdem er den Philistern ein paar ungeheuerliche Thesen aufgestellt, überlässt er die Verblüfften ihrem Schicksal  - 7:51
Grimasse von weitem   - 8:24
Till's Gassenhauer   - 9:04
Das Gericht    - 12:48
Er pfeift gleichgültig vor sich hin!    - 13:00
Hinauf auf die Leiter! Da baumelt er, die Luft geht ihm aus, eine letzte Zuckung. Till's Sterbliches hat geendet   - 14:17

Bij de epiloog staat niets meer.
De onsterfelijkheid van het Till-wezen, zoals sommigen menen?
Of gewoon een moraal, een afsluiting van het sprookje, we kunnen ons weer uitrekken, opstaan uit de luie stoel en terug naar de bewoonde wereld.
Dat is voor mij een van de wonderen van deze partituur; het vermogen van Strauss om in tonen een equivalent van 'Er was eens' te componeren. Hoe doet ie dat?
Hij was daar ook wel trots op.
Het verhaal gaat dat hij beweerde zelfs een glas bier op muziek te kunnen zetten. En als je goed luisterde kon je nog horen welk merk het was!
Toen bestonden de Grolsch- en Heineken-reclames nog niet.

Aangezien Strauss ook een groot dirigent was in een tijd dat de grammofoon-plaat zijn intrede deed, kennen we van hem een paar opnames van Till Eulenspiegel.
De laatste is uit 1944, ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag in Wenen. Daar zijn zelfs filmopnames van gemaakt, meerdere fragmenten, waarbij duidelijk wordt hoe spaarzaam zijn bewegingen waren:

Helaas loopt veel van het beeld niet synchroon met de muziek, maar het is wel leuk om ook zijn stem te horen, en het wordt tegen het eind beter. En curieus om te zien en te horen hoe de strijkers met hun stokken tegen de achterkant van hun dure violen slaan, als eerbetoon aan de oude meester. Zeldzame beelden uit de Weense Musikverein in het laatste oorlogsjaar.
Als uitvoering vind ik de opname die hij in 1929 met het orkest van de Berlijnse Staatsoper maakte levendiger en interessanter.

Bij gebrek aan verhelderende briefteksten over Till nog even een klein uitstapje naar het Vioolconcert van Brahms, dat we ook deze week spelen.. De brieven die de componist daarover met zijn vriend en strijdmakker Joseph Joachim uitwisselde vormen een prachtige verzameling die veel laat zien van het ontstaan van dit uniek concert.
De briefwisseling, die een periode beslaat van 1853 tot 1897, het jaar van Brahms' overlijden, bevat 546 brieven, in twee delen uitgegeven door het Deutsche Brahms-Gesellschaft. Helaas nog steeds in het gotische lettertype uit 1908, maar daar wen je wel aan.
De eerste brief, eigenlijk een postkaart, over het Concert schrijft Brahms op 21 augustus 1878:
Lieber Freund, Ich wüsste gern, wie lange Du dort bleibst (in Aigen) und schicke Dir gern eine Anzahl Violinpassagen! Die dazu gehörige Bitte brauche ich kaum auszusprechen, und es frägt sich nur, ob Du nicht so versunken in Mozart und vielleicht Joachim selbst bist, das Du dafür ein Stündchen Zeit hast!

Nou, dat had hij wel. Het is zelfs de vraag hoeveel van het uiteindelijke concert uit Joachims pen kwam, maar dat vond Brahms geen probleem: Ich wünschte es mit einem weniger guten Geiger als Du es bist, durchzugehen, da ich fürchte, Du bist nicht dreist und streng genug. Nur durch viel Vorschläge und Änderungen könntest Du imponieren. (21 jan. 1879)

En toen hij na de eerste concerten nog verbeteringen wilde aanbrengen, bleek dat het meeste eigenlijk al goed op papier stond:  Vor allen Dingen, das merkte ich namentlich in Wien, wollen die Musiker immer mehr Dich hören als meine Noten spielen. Sie sehen immer seitwärts am Pult vorbei; sehr fatal aber begreiflich.

En Joachim komt dan nog met suggesties, bijvoorbeeld om de begeleiding dunner te maken: 'sei's durch Weglassung von Kontrabässen, sei's durch blosses Anschlagen statt des Aushaltens in Quartett oder Bläsern. Es ist nicht viel. Sonst gefällt mir das Stück, namentlich der erste Satz, mehr und mehr. Die beiden letzten Male habe ich es auswendig gespielt. (eind maart 1879).  

Er ontstaat nog wat ergernis, bij de uitgave van het stuk, over de notatie van staccato-passages onder één boog. Lieber Jussus (zo noemde hij Joachim), (....) Aber mit welchem Recht, seit wann und auf welche Autorität hin, schreibt Ihr Geiger das Zeichen für Portamento (een boog met puntjes eronder) wo es keines bedeutet? (..) Mus dass sein? Bis jetzt habe ich den Geigern nicht nachgegeben, auch ihre verfluchten Balken nicht angenommen. Weshalb soll denn ...  bei uns etwas anderes bedeuten als bei Beethoven? (mei 1879) 
Joachim legt nog rustig uit hoe het zit, hoe strijkers dat lezen en dat de grote componisten nu eenmaal meestal pianisten waren en zijn. En zo gaan ze nog een tijdje door.

Als eerbetoon aan Joseph Joachim een van de zeldzame opnames die hij op hoge leeftijd nog gemaakt heeft.