Stemadvies van Beethoven

Er zijn momenten in een seizoen, zoals feestdagen, die je kunt gebruiken bij het samenstellen van je programma. Een Passie van Bach in de Lijdenstijd, Nieuwjaar en Kerstmis worden zoveel mogelijk gevierd en komend seizoen is ook weer aandacht voor het bombardement van 14 mei 1940, met een uitvoering van de Tweede van Mahler.
Verkiezingen voor het Europese Parlement vallen daar doorgaans buiten, maar dit jaar niet.
Hoewel ik me niet kan voorstellen dat Philippe Herreweghe dat in zijn achterhoofd had toen hij het programma voor komende week samenstelde, maar het is er niet minder toepasselijk door.
Als we de Negende symfonie horen, dan moet Beethoven voor Europa gestemd hebben.

En Europa heeft voor Beethoven gestemd, want de melodie waarop de Ode an die Freude, de tekst van Schiller, gezongen wordt, geldt al bijna dertig jaar als volkslied van de Europese Unie, als Europese hymne.

Zonder tekst, want de keus voor een taal zou het gemeenschapsgevoel ondermijnen, maar wel als uiting van 'de gemeenschappelijke waarden'.

Gaat het gedicht van Schiller daar wel over?
Hij schreef de woorden in 1785, dus nog voor de Franse Revolutie, voor een drinklied van de vrijmetselaars.
Daar werd vreugde vast als iets nobels beschouwd, en het succes van de tekst bleek wel uit het grote aantal vertoningen. Een bundel uit 1800 telde al veertien verschillende versies.
Schiller schreef het aanvankelijk als Ode an die Freiheit, ook niet onbelangrijk voor de broeders, maar dat werd toch als politiek te riskant gezien. Leonard Bernstein greep hierop terug toen hij in 1989 de Negende bij de val van de muur in Berlijn dirigeerde en 'Freude' verving door 'Freiheit':

Beethoven heeft vele jaren met het idee rondgelopen om de ode op muziek te zetten, maar uiteindelijk was zelfs de jonge Schubert hem nog voor.
En die bleef, in zijn afwisseling van solo en koorzang, bepaald dichter bij de bedoeling van Schiller.

Die 'vreugde' waar het allemaal om draait, lijkt inmiddels wat naar de achtergrond geschoven. Wat iedereen onthoudt is toch vooral het 'alle Menschen werden Brüder'.
En behalve die vreugde en broederschap is het voor ons, ook in een Nederlandse vertaling, wat moeilijk te vatten:
Vreugde, schitterende godenvonk,
dochter uit Elysium!
Wij betreden met vurige hartstocht,
hemels wezen, jouw heiligdom!
Jouw toverkrachten verbinden weer
wat gewoonte strikt verdeeld heeft,
Alle mensen worden broeders
waar jouw zachte vleugel zich welft.

Dat Elysium komt natuurlijk uit de Griekse mythologie, en gecombineerd met de Turkse mars die Beethoven ook in zijn finale laat opdraven, compleet met grote trom, bekkens, triangel en piccolo, krijg je toch een stukje actuele Europese politiek voorgeschoteld. En zo lang geleden was het ook niet voor de Weense bevolking dat ze door die Ottomanen waren belegerd. Als dat in 1683 anders was afgelopen hadden we in West-Europa misschien wel een islamitische broederschap gehad in als Europese Unie.

Nu is het, sinds de val van de Berlijnse Muur, wel heel hard gegaan met de eenwording van Europa, en dat heeft ongetwijfeld voor veel mensen veel voordelen. Toch heb ik, als muziekstudent op bezoek in Hongarije, gelukkig ook nog kunnen profiteren van de oude situatie. Grammofoon-platen en bladmuziek waren voor ons rijke westerlingen spotgoedkoop. En een van de mooiste trofeeën die ik daar, blijkbaar voor een betaalbare prijs, heb kunnen aanschaffen was een partituur van de Negende van Beethoven. De prijs die daar in forinten staat ingeschreven, meer dan 700, zou ik er nu, weliswaar in een mooiere uitgave, in euro's voor neer moeten tellen.  
Het bijzondere is namelijk dat het om een facsimile van het handschrift van Beethoven gaat. De partituur die hij zelf geschreven heeft en gebruikt bij de allereerste uitvoering. 
De emoties waarmee hij de noten op papier schreef, en vaak ook weer doorkraste, komen zo wel heel dichtbij.

Over die premiere gaat het beroemde verhaal, van de componist die te doof is om het uitzinnige applaus van het publiek te horen als die al na het tweede deel uit hun dak gaan. Als iemand hem gebaart zich om te draaien ziet hij het tenminste. Van de muziek zal hij ook niet veel gehoord hebben, voor het samenspel was gelukkig een andere dirigent op het podium aanwezig, maar hij zal desondanks de gevoelens en vooral de dynamiek op de musici hebben kunnen overbrengen. Daarvoor had hij met rood extra aanwijzingen ingekalkt. Ontroerend om te zien!

De verschillen met de gedrukte partituren zijn natuurlijk ook interessant.
De inzet van de tenor bijvoorbeeld, op de tekst die Beethoven zelf heeft toegevoegd: O Freunde nicht diese Töne! 
De voorslag ontbreekt, evenals de alternatieve cis op Freun, die in het handschrift wordt verdeeld als Freu-nde.
En zo zit de partituur vol verhelderende details.
Slechts één metronoom-aanwijzing bevat het, namelijk voor het eerste deel: 108 oder 120 Mälzel.
Voor de kwartnoot zou dat waanzinnig snel zijn. 
Herreweghe houdt zich letterlijk, hij gebruikt een metronoom bij de repetities, aan de getallen die Beethoven later aan zijn uitgever stuurt en zit dan op 88. Maar ook bij die tempi voel ik me nog niet altijd helemaal prettig.

Het koor, zijn eigen koor, Collegium Vocale Gent, zal er zeker aan gewend zijn.
Ze zongen afgelopen week met Yannick al de sterren van Verdi's hemel, en bij Beethoven, en misschien nog meer bij Eisler en Brahms, verwacht ik weer veel schoons.  
Een mooi voorbeeld van Europese samenwerking, al is het dan met onze zuiderburen.

En mochten we nog een vaste periode in het jaar zoeken voor de Negende, dan kunnen we altijd nog kiezen voor de periode rond Oudjaar, zoals in Japan. Daar worden traditioneel in december, vooral de laatste dagen, talloze uitvoeringen van de Negende gegeven. Het stuk heeft daar ook nog een eigen naam: Daiku.
Beethoven zou het vast geweldig gevonden hebben.
Dan had zijn werk hem meer geld opgeleverd, dan de ring die de koning van Pruisen hem stuurde.

Als wij donderdag aan de Ode an die Freude beginnen, zijn de stembussen gesloten.
Maar de stem van Beethoven is een stem voor Europa. 
PvdA of D66, zou ik zo inschatten.